بە ئەنجامدانى تاوانى ئەنفال دەوڵەتى عێراق دەبێ داواى لێبوردن لە گەلى کوردستان بکات

دکتۆر نورى تاڵەبانى
رژێمى بەعس کۆمەڵە تاوانێکى گەورەى دژ بە گەلى کوردستان ئەنجامداوە، بەشێک لەو تاوانانە دەچنە خانەى تاوانى جێنۆسایدەوە، چونکە بە مەبەستى لەناوبردن وقڕکردنى کۆمەڵە کەسانێک ئەنجامدراون. تاوانى جێنۆساید تاوانێکى دژ بە مرۆڤایەتییە، زۆر جاران بووەتە هۆى کوشتنى کۆمەڵە کەسانێک بە رەگەز یان بە ئایین یان لەبەر هەر هۆێکى دیکە جیاوازیى و تایبەتمەندیەتى خۆیان هەبووە و وەک کەمینە تەماشا کراون. ئەو کەسانەى ئەم جۆرە تاوانانە ئەنجامدەدەن دەبێ سزاى توند بدرێن، ئایا ئەنجامدەرى سەرەکى(فاعل اێلی) بن، یان هاوکار(شریک)، کەسانێکى ئاسایى بن، یان کاربەدەست و پیاوى دەوڵەتى، ئایا ئەو تاوانانە بە مەبەستێکى سیاسى یان کۆمەڵایەتى یان ئایینى، یان بە مەبەستێکى دیکە ئەنجام درابن. تاوانى جێنۆساید تاوانێکى نێو دەوڵەتى یە، کۆمەڵەى گشتى نەتەوە یەکگرتووەکان لە پەیماننامەێکى نێو دەوڵەتی لە ساڵى 1948 ئەو تاوانەى مەحکوم کردووە. بە پێى ئەو پەیماننامە نێو دەوڵەتییە، تۆمەتباران بە ئەنجامدانى تاوانى جێنۆساید لەبەردەم دادگەیەکى نێو دەوڵەتى یان دادگایەکى نێوخۆیى دەبێ دادگایى بکرێن.
تاوانى ئەنفال یەکێکە لەو تاوانانەى دەرهەق بە گەلێکى ژێر دەستە ئەنجامدراوە و بووەتە هۆى کوشتن و لەناوبردنى نزیکەى دوو سەد هەزار کەسى سڤیلى بێگوناە، کە بەشى زۆریان لە بیابانەکانى نزیکى سنوورى عێراق و سعودیە زیندە بەچاڵکراون. هۆى لەناوبردنى ئەو هەموو خەڵکە لەبەر ئەوە نەبووە چەکیان دژ رژێم هەڵگرتبێ، بەڵکو لەبەر ئەوە بووە بە رەگەز کورد بوون. بەشێکى زۆر لەو خەڵکانە دێهاتیى بوون، یان لە کۆمەڵگا زۆرەملێیەکان ژیانى کوێرەوەرى و بەدبەختیان بەسەردەبرد. کوشتنى ئەو هەموو خەڵکە بە گەنج و پیرو پەککەوتە و ژن و پیاو و منداڵەوە، بە مەبەستى لەناوبردنیان بووە وەک بەشێک لە گەڵێکى ژێردەستە. ئاسەوارى ئەو تاوانە گەورەیە هەموو خێزانەکانیانى گرتووەتەوە، چونکە ئەوانەى بەر شاڵاوى ئەنفال نەکەوتبوون نەیاندەزانى کەسو کاریان ماون یان کوژراون، ئەوەش کێشەى کۆمەڵایەتى گەورەى لێپەیدا بوو. بەشێک لە ئەنفالکراوەکان کە پیرو پەککەوتە بوون، رژێم ڕِِِێگاى گەڕانەوەى دابون، بەچاوى خۆیان ئەو هەموو کارەساتانەیان بینبوو، ئەوانە شایەتحاڵ بوون بۆ ئەنجامدانى ئەو تاوانە گەورەیە.
تاوانى ئەنفال دەچێتە رێزى تاوانى جێنۆسایدە گەورەکانى جیهان، وەک بەکۆمەڵ کوشتنى ئەرمەنەکان لە کاتى جەنگى جیهانى یەکەم و کوشتنى چەندەها ملیۆن جو لە ئەوروپا لەلایەن نازیەکانەوە. ئەو دادگەیەى دادگایی سەرانى رژێمى بەعس دەکات دەبێ هەموو ئەو کەسانەى بە شێوەیەک لە شێوەکان بەشداریان لە تاوانى ئەنفال کردووە، دادگایى بکات، ئەنجامدەرى سەرەکى بن یان هاوکار، عەرەب بن یان کورد.
ئێمەى کورد هەرچەندە بەدرێژایى مێژوو زوڵم و ستەمى زۆرمان لێکراوە، بەڵام زۆرجاران نەمانتوانیوە بە شێوەێکى گونجاو بیانخەینە بەرچاو ڕِاى گشتى جیهان. سەبارەت بە دادگەییکردنى ئەو تاقمەى تاوانى ئەنفالیان دراوەتە پاڵ، چاکتربوو چەند پسپۆرێکى شارەزاى نێو دەوڵەتى لە بوارى تاوانى جێنۆساید و تاوانى دژ بە مرۆڤایەتى وچۆنیەتى رەفتارکردن لەبەردەم ئەو داداگەیە، هاوکارى ئەو پارێزەرە کوردانە بکەن، کە ئەوەش ئەرکى وەزارەت و دەزگا پەیوەندیدارەکانى کوردستان بوو. تۆمەتى ئەنجامدانى تاوانى ئەنفال تۆمەتێکى سیاسیی یە بەڵام لە قاڵبێکى قانوونی. لەبەر ئەوەى سەرجەم دەزگا سەرکوتکەرەکانى رژێم و حیزبەکەى، لەگەڵ بەشی زۆرى دەزگاکانى دیکەى بەشداریان لە ئەنجامدانى ئەو تاوانە گەورەیە کردووە، بە سەربازى و مەدەنییەوە، بۆیە هەموو بەرپرسن. لە ڕووى قانوونییەوە دەوڵەتى عێراق بەرپرسە لە ئەنجامدانى تاوانى ئەنفال و لە ئاکامەکانی. هەموو دەزانین کە دەوڵەتى عێراق بەرپرسە لە دانەوەى قەرزەکانى رژێمى بەعس و بەردەوامیشە لە دانەوەى ئەو قەرزانە بە دەوڵەت و کۆمپانیاو تاکە کەسانیش لە دەرەوەى عێراق، ئەمە لە حاڵەتێکدا کە بەشى هەرە زۆرى ئەو قەرزانە لەو جەنگانە سەرفى کردووە کە بە ناهەق بەرپاى کردبوون، بەشێکى دیکەى ئەو قەرزانە بۆ سەرکوتکردنى گەلى عێراق بەکارى هێناون. هەندێ لەو دەوڵەتانە بە مینەتێکى زۆرەوە دەست لە هەموو یان لە بەشێک لەو قەرزانە هەڵدەگرن. کەواتە هەمان دەوڵەت دەبێ بەرسیار بێ لە قەربووکردنەوەى ئەو کەسانەى بە کۆمەڵ لە تاوانى ئەنفالدا کوژراون و لەناو براون. بەرپرسیارانى حکومەتى بەغداو هەوادارانیان دەڵێن رژێمى بەعس جیاوازى لە کوشتنى کورد و عەرەب و لە کاولکردنى شارو دێهاتەکانى عێراق نەکردووە. بە داخەوە ئەوانە ئەو راستیە لەبیر دەکەن کە تاوانى ئەنفال بە مەبەستى لەناوبردنى گەلی کورد ئەنجامدراوە و بەشى زۆرى دەزگاکانى دەوڵەتى بەشداریان تێداکردووە. پرسیارەکەمان لەوەدایە، بۆ دەبێ حکومەتى عێراق بەرپرس بێ لە دانەوەى قەرزەکانى رژیمى بەعس بەو دەوڵەت و لایەن و کەسانەى لە دەرەوەن و بەشێکیان هاوکارى رژێمیان کردووە لە بەرپاکردنى جەنگەکانى و سەرکوتکردنى گەلى عێراق، بەڵام هەمان دەوڵەتى عێراق بەرپەرس نییە لە قەرەبووکردنەوەى کەسوکارى ئەنفالکراوەکان تەنیا لەبەر ئەوەى بەناو عێراقى بوون؟
نازیەکان لە ئەڵمانیاى هیتلەرى و لە ئەوروپادا چەند ملیۆن جولەکەیان کوشت ولەناوبرد، دەبوو حکومەتى ئەڵمانیاى پاش نەمانى رژێمى نازى (حکومەتى ئەدیناوەر) بەرپرس نەبێ لە تاوانەکانى هیتلەر، چونکە بەشدارى لە ئەنجامدانى ئەو تاوانانە نەکردبوو، بەڵام ئەو حکومەتە قەرەبووى جوەکانى ئەڵمانیاى کردەوە، لەگەڵ قەربووکردنەوەى ئیسرائیل بە دەیان ملیار مارک لە ماوەى دە ساڵدا و ئیسرائیلى بە میراتگرى ئەو جوولەکانەى ناساند کە لە لایەن نازیەکانەوە کوژرابوون. حکومەتى ئێستاى عێراق قەرزى بەعس دەداتەوە، بەڵام خۆى بێ دەنگ دەکات سەبارەت بە قەرەبووکردنەوەى کەسوکارى ئەنفالکراوەان. دەوڵەتى ئەڵمانیاى پاش نەمانى رژێمى نازى داواى لێبوردنى لە جووەکانى دونیاو لە ئیسرائیل کرد. بە هەمان شێوە دەوڵەتى عێراقى پاش نەمانى رژێمى بەعسى دەبێ ئەویش داواى لێبوردن لە گەلى کوردستان بکات بە هۆى ئەنجامدانى ئەو تاوانە گەورەیە. داواى لێبوردن دەبێ بەناوى دەوڵەتى عێراقەوە بێ، بۆیە دەبێ بە بڕیارێکى پەرلەمانى عێراق ئاراستەى گەلى کوردستان بکرێت. داواى لێبوردن ئەگەر بە نامەێکى سەرەک وەزیران یان بە بڕیارێکى حکومەتى عێراق بێ، ئەو ئاکامە قانوونیەى نابێ، چونکە حکومەتی داهاتوى عێراق دەتوانێ خۆى پابەند نەکات بە بڕیارى حکومەتى پێشووتر، ئەمەش لە بوارێکى تێکەدا لە عێراق ڕوویداوە. لە 26ى حوزەیرانى ساڵى 1966 حکومەتى عەبدولرەحمان بەزاز بەیاننامەێکى پەسەندکردو بڵاویکردەوە بۆ چارەسەرکردنى مەسەلەى کورد لەو دەمەدا، بەڵام حکومەتى ناجى تالیب، کە پاش حکومەتى بەزاز هاتە سەر حوکم، پاشگەز بووەوە لەو بەیاننامەیە.
لە کۆنفرانسێکدا دەربارەى تاوانى ئەنفال لە مانگى نیسانى 2002 لە هەولێر بەسترابوو، پێشنیازێکم بەو شێوەیە خستە بەرچاو بەشداربوانى کۆنفرانسەکە، کە حکومەت و پەرلەمانى هەرێمى کوردستان پاش ڕووخانى رژێمى بەعس، دەبێ داوا لە حکومەتى عێراق بکات، داواى لێبوردن لە گەلى کوردستان بکات بەناوى دەوڵەتى عێراقەوە، هەروەها قەرەبووى کەسوکارى ئەنفالکراوەکانیش بکاتەوە. پێشنیازەکە لەلایەن بەشداربووانى کۆنفرانسەکە پەسەندکرا، بەڵام ئەوا زیاتر لە چوار ساڵە رژێمى بەعس نەماوە، هیچ داوایەک بە ناوى پەرلەمانى کوردستانەوە ئاراستەى پەرلەمانى عێراق نەکراوە. جارێکى دى ئەم پێشنیازەم خستەوە بەردەم پەرلەمانى کوردستان لەو کۆبوونەوەی لە مانگى ئایارى 2007 بۆ گوفتوگۆکردن لەسەر تاوانى ئەنفال، بەسترابوو، ئومێدەوارم ئەمجارەیان بە جیددیەتەوە تەماشاى بکرێت.
کاتى ئەوە هاتووە لایەنى کوردستانى لە "موجامەلە"ى سیاسى دووربکەویتەوە و داواکاریەکانى گەلەکەمان بە ڕوونى وڕاِشکاوانە بخاتە بەرچاو دەسەڵاتدارانى عێراق. ئەگەر داواکاریە ڕەواکانى گەلەکەمان ئەمڕۆکە جێبەجێ نەکرێن، سبەینێ کە حکومەتى بەغدا بە هێزترو بە تواناتر بێ هەر ئاوڕیانِ لێ ناداتەوە. خۆشمان بەرپرسین لەوەى تا ئێستا ئەو جۆرە داواکاریانەى گەلەکەمان بە فەرمى نەخستووەتە بەرچاو حکومەتى بەغدا، لەکاتێکدا باش دەزانین هیچ لایەنێک دان بە داواکاریەکانى ئێمەدا نانێ ئەگەر خۆمان بە جیددیەتەوە داواى نەکەین. بۆ نموونە، جێبەجێکردنى بڕگەکانى مادەەى 58 قانوونى کاتى بەڕێوەبردنى دەوڵەتى عێراق و ماددەى 140 ى دەستوورى عێراق دواکەوتون. هۆیە سەرەکیەکەى ئەوەیە کە لەسەرەتاوە لەگەڵ حکومەتى عەللاوى وحکومەتى جەعفەرى سوور نەبووین لەسەر داواى جێبەجێکردنیان لەو ماوەى بۆیان دیاریکراوە و بڕوامان بە بەڵێن و قسەکانیان بووە. جێبەجێ نەکردنى بەشى هەرە زۆرى بڕگەکانى ماددەى 140 قسەى زۆرى لەسەرکراوە، بەڵام وا نزیک دەبینەوە لە کۆتایى ساڵى 2007، بەو بۆنەوە ئێستا باس لە دواخستنى جێبەجێ کردنى دەکرێت! لەو باوەڕەدام هەتا ئەگەر جێبەجێکردنى ئەو ماددەیە بۆ چەند ساڵێکى دیکەش دوابخرێت، بەڵام ئەگەر دەست بە جێبەجێکردنى بە شێوەێکى جیددى نەکرێ، ئەو ماددە وەک خۆى دەمێنێتەوە، واتا نووسینێکى سەر کاغەز. دەمێکە وتوومانەو ئێستاش دووبارەى دەکەینەوە، کە کات لە بەرژەوەندى کورد نییە، نەیارانى کورد ئەو راستیە باش دەزانن بۆیە هەموویان، بەڵام هەر یەکە بە شێوازی خۆى هەوڵى دواخستنى جێبەجێکردنى داواکاریەکانى گەلەکەمان دەدەن، لەسەرووى هەمویانەوە جێبەجێکردنى بڕگەکانى ماددەى 140، لەگەڵ چەسپاندنى سیستمى فیدرالیزم لە دەستوورى عێراقدا. لێرەدا دەبێ ئاماژە بۆ پێشنیازەکانى لیژنەى پێداچوونەوەى دەستوورى عێراق بکەین سەبارەت بە جێبەجێکردنى ماددەى 140 و دامەزراندنى "ئەنجومەنى هەرێمەکان". لەپێش پەسەندکردنى دەستوورى عێراق، لە دانیشتنێکى تایبەتدا لەگەڵ سەرکردایەتى سیاسى کوردی لە مانگى تەموزى 2005 بەسترابوو، هەروەها لە کۆبوونەوەێکى تایبەتى پەرلەمانى کوردستان کە چەند رۆژێ پاش ئەو کۆبوونەوەو سەرۆکى هەرێم ئامادەى بوو، ئەو راستیەم خستە بەرچاو کە یەکێ لە سیماکانى سیستمى فیدرالى دابەشبوونى پەرلەمانەکەیەتى بەسەر دوو ئەنجومەندا و لە بەشى هەرە زۆرى دەستوورى دەوڵەتانى فیدرالیدا "ئەنجومەنى پیران"یان "ئەنجومەنى هەرێمەکان"دەسەڵاتی لە "ئەنجومەنى نوێنەران" فراوانترە. لەو یاداشتەى لە سەرەتاى مانگى ئابى 2005 بەناوى لیستى کوردستانیەوە پێشکەش بە لیژنەى ئامادەکردنى دەستوورى عێراق کرابوو ( تەماشاى هەفتەنامەى (دەستوور) بکە، ژمارەى (5)ى رۆژى 4ى ئابى 2005)، ئاماژەی تێدا نەکرابوو بۆ چۆنیەتى وشێوەى دروستکردنى پەرلەمانى عێراق، کە وەک دەڵێن"سەمامى ئەمانە"بۆ هەرێمەکان. تەنیا ماددەیەک تەرخانکرابێ بۆ ئەنجومەنى هەرێمەکان ماددەى (65)ى دەستوورە کە دەڵێ" ئەنجومەنێک بەناوى (ئەنجومەنى یەکگرتوو مجلس الاتحاد) دروست دەکرێت، ئەندامانى نوێنەرى هەرێمەکان و ئەو پارێزگایانەى لەچوارچێوەى هەرێمدا نین، شێوازى دروستکردن و مەرجى ئەندامبوون تێیدا، لەگەڵ دەسەڵاتەکانى وهەر کارێک پەیوەندى پێوەى هەبێ، بە قانوون بە دەنگى سێ یەکى ئەندامانى پەرلەمان پەسەند بکرێـت. هەندێ لایەن ئەمڕۆ پێشنیازى "فیدرالیزمى ئیدارى"دەکەن، ئەوەى کە برێمەر پێشنیازى کردبوو! لەبەر ئەوەى لەسەرەتاوە بنەماکانى فیدرالیزم بە ڕوونى لە دەستوورى عێراق نەچسپێنراون، لەسەروى هەمویانەوە کە پەرلەمانەکەى پێکهاتبێ لە دوو ئەنجومەن، یەکێکیان نوێنەرایەتى هەموو گەڵ بکات (ئەنجومەنى نوێنەران)، کە ئێستا هەیەو هەموو دەسەڵاتەکان بەو دراوە، لەگەڵ ئەنجومەنێکى دیکە کە نوێنەرایەتى هەرێم وناوچەکان دەکات، کە تەنیا ماددەى (65)یان بۆ تەرخانکردووە، لیژنەى پێداچوونەوەى دەستوور ئێستا خەریکى دیاریکردنى دەسەڵات وشێوازى دەستنیشانکردنى دیارى دەکات، ئەویش بە بڕیارى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق! پرسیارەکە لەوەدایە ئایا ئەنجومەنى نوێنەران، کە نوێنەرایەتى هەموو گەلى عێراق دەکات وئێستا هەموو دەسەڵاتەکانى بە دەستەوەیەو کوردیش هەمیشە کەمینە دەبێ تێیدا، چۆن دەست لە دەسەڵاتە فراوانەکانى هەڵدەگرێ ودەیدا بەو ئەنجومەنە؟
هەولێر 24 حوزەیرانى 2007
هەفتەنامى (میدیا)، ژمارە (295)، رۆژى 26ى حوزەیرانى 2007.