امەزراندنەوەى دەوڵەتى عێراق پێویستى بە چەند مەرجێک هەیە کە تائێستا جێبەجێ نەکراون

لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ دکتۆر نورى تاڵەبانى :
دامەزراندنەوەى دەوڵەتى عێراق پێویستى بە چەند مەرجێک هەیە کە تائێستا جێبەجێ نەکراون
دکتۆر نورى تاڵەبانى وەک ئەندامێکى پەرلەمان و نووسەرێکى ئەکادیمى لەو کەسایەتیانەیە کە خەمخۆرى راستەقینەى کێشەى کەرکوکن و پرۆژەیان هەبووە بۆ ئەو شارە،(ستاندەر) بەرێزیانى دواند، ئەویش ئەم وڵامانەى دایەوە، (گۆڤارى ستاندەر).

1 -ئایا نەخشەیەکى ئامادەکراو ودارێژراو هەبوو بۆ داگیرکردنى عێراق؟ یان عێراق بەهۆى داگیرکردنى کوێتەوە پاساوى دا بەدەستەوە؟
وەڵام: ئەمریکا پیش داگیرکردنى کوێت کێشەى لەگەڵ رژێمى بەعسى لە عێراقدا نەبووە، لەکاتى شەرى نێوان عێراق و ئێرانیشدا پشتگیرى لەو رژێمە دەکرد. هاتنى رامسفیلد وەک نوێنەرێکى تایبەتى سەرۆک بوشى باوک بۆچاوپێکەوتنى سەدام حسێن چاکترین بەڵگەیە بەوەى پەیوەندی تایبەتی لە نێوان هەردوو حکومەتى ئەمریکاو عێراق پێش داگیرکردنى کوێت باش بووە. بازارەکانى عێراق پربوون لەئاردو شتومەکى ئەمریکى کە بە قەرز دەدرانە حکومەتى عێراق. ئەو هەموو تاوانانەى رژێمى بەعسى کردبوونى دژ بە گەلى کورد بەتایبەتى وگەلانى عێراق بەتێکرایى، وەک تاوانى بەکارهێنانى چەکى کیمیایى وتاوانى ئەنفال حکومەتى ئەمریکا بێ دەنگ بوو باسى نەدەکردن. ئەوانە هەمووى بەڵگەى ئەوەن کە پەیوەندى ئەمریکا لەگەڵ رژێمى عێراقدا چاک بووە. بەڵام پاش داگیرکردنى کوێت ئەمریکا ترسى لێنیشت کە سەدام دەست بەسەر ناوچەکانى نەوتى کەنداودا بگرێ، بۆیە زوو کەوتە هەوڵدان بۆ دەمکوتکردنى. لەپاش داگیرکردنى کوێت ئەوجا حکومەتى ئەمریکا باسى لە تاوانەکانى حکومەتى عێراق دەکرد.
2 بۆچى ئەمریکا لەساڵى 1991دا رژێمى سەدامى نەروخاندو دواى خست بۆ ساڵى 2003؟
وەڵام: شەرى کەنداوى یەکەم بەهاوکارى دەوڵەتانى کەنداو لەگەڵ میسرو سوریا ئەنجامدرا بۆ دەرکردنى لەشکرى عێراقى لە کوێت. ئەو دەوڵەتانە لەگەڵ ئەوەدا نەبوون رژێمى بەعسى لەناوبچێ. هەڵوێستى بەشێک لە گرووپە شیعەکانى عێراق کە دروشمى سەیریان هەڵکردبوو لەکاتى راپەرینى بەهارى 1991 دا، ئەمریکاو دەوڵەتانى ناوچەکەیان ترساند لەوەى رژێمێکى ئیسلامى لەچەشنى رژێمى ئێرانى لە عێراقدا دروست ببێ. سەرۆکى ئەمریکا لەسەرەتادا داواى لە گەلانى عێراق کرد راپەرن، بەڵام فشارى دەوڵەتەکانى ناوچکەو پشتگیرى نەکردنى هاوپەیمانانى لە درێژەدان بە شەر بەبیانووى ئەوە بریارى ئەنجومەنى ئاسایش بۆ روخاندنى رژێم نییە، تەنیا بۆ دەرکردنى لەشکرى عێراقە لە کوێت، بوونە هۆى مانەوەى رژێم. ئەمریکاو هاوپەیمانانى لەو دەمەدا هەر دەیانویست سەدام دەمکوتبکرێت، چونکە کاریان پێى مابوو بۆ ترساندنى ئێران.
3 بیل کلینتۆنى سەرۆکى پێشووى ئەمریکا ئیمزاى لەسەر قانوونى ئازادکردنى عێراق کرد بەڵام لە ساڵى 2003 دا جۆرج دەبلیوو بۆشى بە پێى بریارى نەتەوە یەکگرتووەکان بەداگیرکەرى دانا بۆچى؟
وەڵام: ئەوە باشترین بەڵگەیە بۆ هەڵوێستى دوو روویى ئەو دوو حیزبە. ئەگەر بەرژەوەندى وڵاتەکەیان یان حیزبەکەیان پێویست بکا، رەش دەکەنە سپىو پاساوى بۆ دەهێننەوە. سیاسەتمەدارانى کورد دەبێ زۆر وریا بن لە سیاسەتى دەوڵەتە زلهێزەکان، چونکە ئەوان تەماشاى بەرژەوەندى خۆیان دەکەن و چاویان لە دۆستایەتى کەس نییە تاسەر. سیاسەتى ئەمریکا لە ساڵانى حەفتاکاندا دەربارەى مەسەلەى کوردى چەند گۆرانکارى بەسەردا هات. سەردەمێک پارتى کۆمارى رەخنەى لە سیاسەتى حکومەتى بیل کیلننتۆن دەگرت، بەڵام کە بووە حیزبى دەسەڵاتدار، بە پێچەوانەى رەخنەکانى پێشووى رەفتارى لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنى عێراقیدا دەکرد.
4 - پۆچى، چەکى کۆکژ، پێشێلکردنى مافەکانى مرڤ، پەیوەندى هەبوون لەگەڵ گرووپە تێرۆریستەکان، نەبوونە پاساوى قانوونى بۆ نەتەوە یەکگرتووەکان تا بریارى هێرشکردنە سەر عێراق بدات؟
وەڵام: ئەو هەموو تۆمەتانە، پێشێلکردنى مافەکانى مرڤى لێ بەدەر بێ، بە شێوەیەکى قانوونى بە بەڵگەوە ئیسپات نەکراون دژ بە رژێمى عێراقى. تیمە تایبەتیەکان کە خەریکى پشکنین بوون بەدواى چەکى کۆکژی نەیانتوانى بیسەلمێنن کە عێراق ئەو جۆرە چەکانەى هەیە. هەروا دەزگاکانى حکومەتى ئەمریکا کە دەمێکە خەریکى دۆزینەوەى پەیوەندین لەنێو رژیمى عێراقىو گرووپە تێرۆریستیەکانى قاعیدە بەڵگەیان بە دەست نەهێناوە کە ئەو پەیوەندیەى هەبووە. لە ئەنجومەنى ئاسایشى نەتەوە یەکگرتووەکانیشدا یەک هەڵوێستى نەبووە سەبارەت بە عێراق. چەند دەوڵەتێک تا ئێستاش دەڵێن چەکى کۆکژى لە عێراق نەدۆزراوەتەوە. هەمان شت سەبارەت بە پەیوەندى رژێمى بەعسى بە گرووپە تێرۆریستەکانەوە کە دەزگاکانى ئەمریکى تا ئێستا بە بەڵگەى دروست نەیانتوانیوە بیسەلمێنن. بەشێک لەو گرووپانەى لە شەقامەکانى ئەمریکاو ئەوروپادا خۆپیشاندان ساز دەکەن دژ بە ئەمریکاو هاوپەیمانانى، ئەو تۆمەتانە رەد دەکەنەوە کە ئەمریکا بۆ هێرشکردنە سەر عێراق پشتی پێ بەستوون.
5 - وڵاتانى ناوچەکە لەشەرى (کوێت – عێراق) بەشدارى شەرەکە بوون بەڵام لە رووخانى رژێمى بەعسى لەبرى هاوکارى نەیار بوون؟
وەڵام: بەشێک لەوەڵامى ئەم پرسیارە لە وەڵامدانەوەى پرسیارى دووەم روونم کردووەتەوە. لە راستیدا وڵاتانى ناوچەکە بەشداریان لە شەرى کوێت – عێراق کرد چونکە لە خۆیان دەترسان. رژێم پاش داگیرکردنى کوێت بە نیاز بوو ناوچەى کەنداو یەک لەدواى یەک داگیربکات. سەدام نەیدەشاردەوە کە پاش کوێت سرە دێتە سەر دەوڵەتى ئیمارات. گەر ئەو دوو دەوڵەتەى داگیربکردبا، سعودیەش قووت دەدرا. ئەمە سەبارەت بە دەوڵەتانى کەنداو کە لەبەر ترسى داگیرکردنیان بە هەموو توانایانەوە بەشداریان لە شەرى رزگارکردنى کوێت کرد. رژێمى بەعسى لە سوریا هەمیشە نەیارى بەعسى عێراق بووە. میسر بەشدارى لە شەر کرد چونکە سەدام درۆى لەگەڵ سەرۆکەکەى کردو پاشتر بە درۆزنى ناوبرد، هەروا زۆر بەخراپە رەفتارى لەگەڵ نزیکەى دوو ملیۆن میسرى دەکرد کە لە عێراق بوون. ئەم دەوڵەتانە بەشداریان لە رووخانى رژێمى بەعسى نەکرد چونکە لە خۆیان دەترسان، بەتایبەتى لەو سەردەمەوە ئەمریکا باس لە بە دیموکراتیزەکردنى دەوڵەتانى رۆژهەڵاتى ناوەراست دەکات، دەترسان پاش عێراق سرە بگاتە سەر ئەوان.
6 – سوننەى عەرەب، کورد، شیعە، یەک هەڵوێست نەبوون لە هاتنى ئەمریکا بۆچى؟
وەڵام: سوننەى عەرەب لەوەتەى دەوڵەتى عێراق دروستکراوە حوکمرانى ئەم دەوڵەتە دەکەن، بۆیە دژى لابردنى رژێمى سەدام بوون کە بە کردەوە دژایەتى شیعەو کوردى دەکرد و هەموو سەروەت و سامانى عێراقى لە ناوچەکانى ئەواندا سەرف دەکرد. کوردو شیعە لەسەرەتاى دامەزراندنى ئەو دەوڵەتەوە ژێر دەستە بوون وناوچەکانیان وێران بوون، بۆیە پشتگیریان لە هەموو لایەنێک دەکرد کە رژێمى سەدام بروخێنێ. چەند جارێک گوێم لە سەرانى حیزبە شیعەکانى عیراقى بووە راشکاوانە وتوویانە هاوکارى شەیتانیش دەکەین گەر رژێمى سەداممان بۆ بروخێنێ. ئەمرۆکە ئەگەر بەشى زۆرى لایەنەکانى شیعەى عەرەب هەڵوێستیان گۆرانى بەسەردا هاتبێ، لەبەر ئەوەیە وادەزانن کاریان بە ئەمریکا نەماوەو خۆیان بوون بە خاوەن دەسەڵات! دەبێ رۆڵى ئێران لەبیر نەکرێت، چونکە بەشى زۆرى لایەنە شیعەکان پشتگیرى لێ دەکەن، لە کاتێکدا پەیوەندى ئێران لەگەڵ ئەمریکادا زۆر خراپە. کورد بە روخانى رژێمى بەعسى کیانێکى بۆ خۆى دامەزراندووە کە دەبێ پتەوترو بەهێزترى بکات تا تواناى مانەوەى هەبێ.
7 – ئایا ئەوەى ئێستا لە عێراق روودەدا بەپێى قانوونە نێو دەوڵەتیەکان تێرۆرە یان بەرگرى و بەپێى برگەى (2)ى مادەى (1)ى مەنیفێستى نەتەوە یەکگرتووەکانە؟
وەڵام: بەرەنگاربوونەوە کاتێ سیفەتى تێرۆر وەرناگرێ گەر دژ بە لەشکرى داگیرکەر بێ، نەک خەڵکى سڤیل و ئەو دەزگایانەى بۆ خزمەتى گشتى تەرخانکراون، وەک دەزگاکانى ئاوو کارەباو پردو رێگاوبانى گشتى و... لەشکرى ئەمریکاو هاوپەیمانانى بە پێى بریارى ئەنجومەنى ئاسایشى نێو دەوڵەتى بە داگیرکەر دراونەتە قەڵەم، بەڵام ئەو کارانەى کە ئەو تاقمانە بە ناوى "بەرهەڵستکارەوە" دەیکەن و بەشى هەرە زۆریان دژ بە خەڵکى سڤیل و دەزگا مەدەنىو خزمەتگوزاریەکانن، ناشێ ئەو ناوەیان لێبنرێ. هەموو دەزانین ئەوانەى بەو کارە تێرۆریستانە هەڵدەستن بەشى زۆریان گرووپى سەر بە قاعیدەو پاشماوەکانى رژێمى بەعسن. ئەو گرووپانە چ لە ئەفغانستان بێ یان لە عێراق رەفتاریان لەگەڵ گەلانى خۆیان هەر کوشتن و برین و سوتاندن و ماڵ وێرانکردن بووە.
8 – بۆچى ئەو بەرگرییە لە سیگۆشەیەکدایە و هەموو عێراق ناگرێتەوە؟ چۆن لەداهاتووى ئەو بەرگرییە دەروانیت؟
وەڵام: ئەو بەناو بەرگرییە تەنیا لەو شوێنانەدا کە عەرەبى سوننەى تێدا دەژین وجودى هەیە، ئەوانەى چەکیان هەڵگرتووە دەسەڵاتیان لە دەست چووە. چارەسەرکردنى کێشەکانى عێراق بە شێوەێکى دیموکراسیانە کە تێیدا مافى هەموو گرووپ و لایەنێک دابین بکرێ دەبێتە هۆى کەمکردنەوەى کارى تێرۆریستى. ئەو گرووپە تێرۆریستیانە کە سەر بە قاعیدەو کۆنە بەعسین، ئەمرۆ بێ یان سبەى لەناو دەچن گەر بارى سیاسى لە عێراقدا بەرەو باشى بروا بەداخەوە تا ئێستا لایەنە سیاسیەکانى عێراقى نەیانتوانیوە لەسەر ئەرزى واقیع ئەو مافانە مسۆگەر بکەن بۆ خۆیان و لایەن و نەتەوەو گرووپەکانى تر.
9 = سوننەى ناوەراست زیاتر لەسەدەیەکە هاوکارى رۆژئاواییەکان بوون کە عێراقى لەسەر بنیات نرابوو، بەڵام لەدواى هاتنى ئەمریکا ئەو پەیوەندییە پێچەوانە گۆرا، چۆن لێى دەروانیت؟
وەڵام: سوننەى عەرەب ئێستاش گەر دەوڵەتەکانى رۆژئاوا دەسەڵاتى جارانیان پێبدەنەوە هاوکارى لەگەڵ دەکەنەوە. کەواتە مەسەلەکە هەر دەسەڵاتە، ئەوان خۆیان بە خاوەنى عێراق دەزانن، بەڵام ئێستا ئەو دەسەڵاتەى جارانیان لە دەست چووە بۆیە دژایەتى ئەمریکا دەکەن.
10 – ئایا روخانى رژێمى بەعسى نیشانەى روخانى رژێمى عەلمانى نەتەوەیى شۆڤێى نییە؟
وەڵام: روخانى رژێمى بەعسى نیشانەى روخانى رژێمى شۆڤێنى یە لە عێرقدا، نەک بیرى شۆڤینى کە ماوەو توندرەو تر بووە. بەشى زۆرى کارى تێرۆریستى هەڵگرانى بیروباوەرى شۆڤینى عەرەبى دەیکەن بە ئومێدى گەرانەوەى رژێمى شۆڤینى. بەشێکیان لە ژێر پەردەى ئاینى پیرۆزى ئیسلامدا خۆیان حەشارداوەو هەموو جۆرە کارێکى تێرۆریستى دەکەن. بەڵام لەناو عەرەبى شیعەشدا گرووپى شۆڤینى عەرەبى توندرەو هەن، بیرو باوەرى حیزبى دەعوەو گرووپى موقتەدا سەدر نزیکن لە بیروباوەرى بەعسیەکان، هەموو "عروبەوین". کەواتە بیروباوەرى شۆڤێنی عەرەبى لەناو عەرەبى سوننەو عەرەبى شیعەشدا هەیە. سەبارەت بە عەلمانیەت رژێمى بەعسى وەک حیزبى نازی باوەرى بە هیچ نەبووە لەمانەوە بەولاوە لەژێر هەر پەردەیک بێ. ئێستاش هەر هەوڵى گەرانەوە بۆ حوکمرانىکردنى عێراق دەدەن چ بەناوى ئیسلامەوە بێ یان عیلمانیەت.
11 - ئایا کورد نەخشەیەکى ستراتیژى دڵنیاى هەیە لەگەڵ ئەمریکا؟ یان ئەو هاوپەیمانییە زارەکییە؟ تا چەند لەسایەى بنەماى بەرژەوەندیدا مانەوەى هەیە؟ ئایا پێگەى وڵاتان و نەتەوەکانى دەوروبەر بەهێزترە لە کوردو کوردستانى بۆ بەرژەوەندى ئەمریکا؟ کەواتە کورد چى بکات لەم قۆناغەدا لەسەر ئاستى ناوخۆیىو ناوچەیىو جیهانى؟
وەڵام: ئەم پرسیارە پێکهاتووە لە چەند پرسیارێک، دەبێ ئەوە لەبیر نەکرێت کە ئەمریکا دەوڵەتێکى زلهێزە هەمیشە تەماشاى بەرژەوەندى خۆى دەکات. کورد لەگەڵ ئەمریکاو دەوڵەتانىتریش دەبێ بەرنامەو ستراتیژى هەبێ، بەشێوەیەکى گونجاو لەگەڵ واقیعى ئێستاو پاشەرۆژدا داریژراو بێَ. دونیا لە گۆرانکاریدایە، بەرەو بنیاتنانى دیموکراسەت دەروا، نازانم تا چ رادەیەک حیزبە دەسەڵاتدارەکانى کوردستان دەتوانن لەگەڵ ئەم گۆرانکاریانەدا خۆیان بگونجێنن؟ ئەمرۆ خۆ بگونجێنن لەسبەى چاکترە، بە کردەوە نەک بە قسەو هەڵکردنى دروشمى بریقەدار. لەسەر ئاستى ناوەوەو ناوچەکەو جیهانیش، یەک رێگا هەیە بۆ سەرکەوتنى کوردو گەیشتن بە ئامانجەکانى نەتەوەکەمان، ئەویش یەک رێزیە لەسەر بنەمایەکى راست و دروست. کورد لەم عەسرەدا دەبێ بە بەرنامە کاربکات، کەسانى شارەزاو لێزان بەشدارى لە دارشتنى بەرنامەو ستراتیژ بکەن، بەتایبەتى ئەو کەسانەى ئاگادارى ئەو گۆرانکاریانەن کە رۆژانە لەسەر گۆرەپانى سیاسى دەوڵەتىو نێو دەوڵەتی روودەدەن.
12 - کورد، سوننە، شیعە، ئیسلامى، عیلمانى، دیموکرسى، دیکتاتۆرى، چەندیان قازانجیان لەم بارودۆخە کردووەو چەندیان زەرەر مەند بوون؟ ئایا خودى ئەمریکا بە پێى نەخشەى ستراتیژیەکانى قازانجى لەم پرۆسەیە کردووە یان زەرەر؟
وەڵام: چاکترە بەشى دووەمى پرسیارەکەتان لە ئەمریکاییەکان بکەن! بەهەر حاڵ وەک لەمەوبەر ئاماژەمان بۆکردووە، ئەمریکا وەک دەوڵەتێکى زڵهێز بەڵکو گەورەترین زڵهێز هاتووەتە ناوچەکە بۆ دابینکردنى بەرژەوەندیەکانى. ئێمەى کورد قازانجى گەورەمان لەوەدا بوو کە رژێمى بەعسى نەماوە. داتەپینى دەوڵەتى دیکتاتۆرى بەعسىو دەزگاکانى بە ئەمن و موخابەرات و سوپاکەیەوە گەورەترین قازانج بووە بۆ کورد. بەهۆى هاتنى ئەمریکاوە بۆ عێراق و ناوچەکە، بارى سیاسى لە هەموو بەشەکانى ترى کوردستان گورانکارى بەسەردا هاتووە. رژێمى بەعسى نەدەروخا ئەگەر ئەمریکاو هاوپەیمانانى عێراقیان داگیر نەکردبا. بەڵام دەبێ ئاگاداربین دوژمنمان زۆرتر بووە لەسەر ئاستى عێراق و ناوچکەدا. هەتا لەسەر ئاستى جیهانیش، کۆمەڵێک دۆستمان هەبوون کە نەیارى سیاسەتى ئەمریکان، ئێستا بە چاوى جارانەوە تەماشاى مەسەلەکەمان ناکەن.
_________________________________
گۆڤارى (ستاندەر)، ژمارە (14)ى ساڵى دووەم، نیسانى 2007.

هەڕەشەى ئیجرا ئات وەرگرتن بەرامبەر هەڵوێستى پەرلەمانتار ناقانوونییە

لەچاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ دکتۆر نورى تاڵەبانى:
هەڕەشەى ئیجرا ئات وەرگرتن بەرامبەر هەڵوێستى پەرلەمانتار ناقانوونییە

سەبارەت بە چێهێشتنی پەرلەمان لە لایەن فراکسیۆنی سەوزەوە و جێبەجێ کردنی پرۆژە یاسای نەوت و گاز و گرنگی لە ئێستادا، لەگەڵ پشوی پەرلەمان و هاتنە پێشەوەی چەند پرۆژە یاسایەک و تەداخولی حزبی و هەلوێستی پەرلەمانتاران، چەند پرسیارێک بوون پەیامنێرى (رۆژنامە) لە هەولێر لە 30 تەمووزى 2007 ئاراستەى قانوونناس دکتۆر نورى تاڵەبانى کردووە.
پرسیارەکان:
1- بەرای بەرێزتان وەک کەسێکی یاسایی و پەرلەمانتارێکی سەربەخۆ چێهێشتنی پەرلەمان تا چەند لە چێگەی خۆیەوە بوو لە لایەن فراکسیۆنی سەوزەوە؟
وەڵام: پەرلەماناتار مافى خۆیەتى هەڵوێست وەرگرێ، هەتا ئەگەر بە پێچەوانەى ڕاوبوبۆچوونى رەسمى حیزبەکەی بێ، چونکە نوێنەرى هەموو گەڵە نەک تەنیا حیزبەکەى خۆى. چوونە دەرەوە لە هۆڵى پەرلەمان هەڵوێست وەرگرتنە، ئەگەر پەرلەمانتار ڕِێگایەکى دیکەى لەبەردەم نەما بۆ تەعبیر لە بۆچوونەکانى. بەڵام کوردستان ئەمڕۆکە بە بارودۆخێکى نائاساییدا تێدەپەڕێ، لەلاێکەوە لیژنەی پێداچوونەوەی دەستوورى عێراق خەریکى دەستکاریکردنى بەشی زۆرى ئەو ماددانەیە کە پەیوەندیان بە مافەکانى گەلى کوردستانەوە هەیە، لەلاێکى دیکەوە نەیارانى کورد خەریکى پیلانگێڕانن و هەڕەشە لە بارى ئەمنى کوردستان دەکەن، بۆیە هاوکارى نێوان هەموو لایەن و گرووپ وتاکە کەسی ناو پەرلەمان و دەرەوەى ئەو دامەزراوە کوردستانیە، زۆر پێویستە و دەبێ بەرژەوەندى حیزبێ لە پێناو بەرزڕاگرتنى بەرژەوەندیەکانى گەلەکەمان بەلاوە بنرێ.
پێش دەستپێکردن بە تاوتوێکردنى پرۆژەى قانوونى نەوت وگاز لە هەرێمى کوردستان لە کۆبوونەوەى نائاسایى پەرلەمان لە 23ى تەمووزى 2007، سەرۆکى فراکسیۆنى سەوز پێشنیازی دواخستنى تاوتوێکردنى ئەو پرۆژەى کرد بۆ چەند رۆژێک، لەبەرامبەریشدا سەرۆکى فراکسیۆنى زەرد داواى بەردەوامبوونى پەرلەمانى کرد لە تەماشاکردنى ئەو پرۆژەیە. سەرۆکى پەرلەمان پێشنیازى دواخستنى کۆبوونەوەکەى کرد بۆ ماوەێکى کەم بۆ چارەسەرکردنى ئەو کێشەیە، بە ئامادبوونى سەرۆکى هەردوو فراکسیۆن و نوێنەرى گرووپ و چەند کەسێکى دیکە لە ژوورەکەى خۆى. لەو کۆبوونەوەدا کە منیش ئامادەى بوم، سەرۆکى فراکسیۆنى سەوز داواى دواخستنى پرۆژەى قانوونى نەوت و گازى کوردستانى کردەوە، بە مەبەستى زیاتر دیراسەکردنى. هەر لەو کۆبوونەوەدا چەند پێشنیازێک خرانە بەرچاو، بە مەبەستى چارەسەرکردنى ئەو ناکۆکیە. کورد وتەنى، هەویرەکە ئەوەندە ئاوەى نەدەویست، دەکرا لەو دانیشتنەدا کێشەکە چارەسەربکرێ، بەڵام سەرۆکایەتى پەرلەمان سوور بوو لەسەر تەماشاکردنى پرۆژەکە لەو رۆژەدا. لەوە دەچێ پاش ئەو بڕیارە فراکسیۆنى سەوز لە هۆڵى تایبەت بە خۆیان کۆبوونەوەیان ئەنجامدابێ و بڕیارى نەگەڕِانەوەیان بۆ ناو هۆڵى پەرلەمانان دابێ. زۆر لە ئەندامانى پەرلەمان ئاگادارى ئەو کەین وبەینە نەبوون، بەڵام لەبەر ئەوەى ژمارەى ئامادەبووان لە هۆڵى پەرلەمان نیسابى قانوونى تەواونەدەکرد، چەند جارێکیش ژمارەى ئامادەبووان ژمێردران، بەڵام کەس بە دڵنیاییەوە نەیدەزانێ ئەندامانى فراکسۆنى سەوز ناگەڕێنەوە بۆ هۆڵى پەرلەمان، بۆیە داوا لە کاک خورشید شێرە کرا سەردانى پەرلەمانتارانى فراکسیۆنى سەوز بکات تا ئاگادارى هەڵوێستیان بین. پاش گەڕانەوەى دەرکەوت نیازى گەڕانەوەیان نییە، ئەمە بوو بە کورتى ڕووداوى ئەو رۆژە. ئەوەى پاشتر بڵاوکرایەوە گوایا ئەندامانى فراکسیۆنى سەوز هۆڵى پەرلەمانیان بەجێهێشتووە، بەو جۆرە نییە، چونکە جیاوازى لەنێو بەجێهێشتنى هۆڵى پەرلەمان هەیە، لەگەڵ نەگەڕانەوەیان پاش ئەو کۆبوونەوە کە لە ژوورى سەرۆکى پەرلەمان ئەنجامدرا. ئەوان راستەوخۆ لە هۆڵى پەرلەمان نەچووبوونە دەرەوە، بەڵکو پاش پشووێکى کەم بۆ مەبەستى ئەنجامدانى کۆبوونەوە و پاش بڕیاردانى سەرۆکایەتى پەرلەمان بە تەماشاکردنى پرۆژەکە، ئەوجا بڕیارى نەگەڕِانەوەیان دابوو. لەو کۆبوونەوە کە لە ژوورى سەرۆکى پەرلەمان ئەنجامدرا، چەند پێشنیازێک خرانە بەرچاو، یەکێکیان دواخستنى کۆبوونەوەکە بوو بۆ چەند رۆژێک، ئەوى دیکەیان کە پێشنیازى من بوو، کۆبوونەوەکە بەردەوام بێ، بەڵام سەرەتا تەماشاى پرۆژەى قانوونێکى دیکە بکات کە لەسەر ئەجیندەى کۆبوونەوەى ئەو رۆژەدا هەبوو، پاشتر تەماشاى پرۆژەى قانوونى نەوت وگاز بکرێت، بەڵام سەرۆکى پەرلەمان هەردوو پێشنیازەکەى رەدکردەوە، هۆى رەدکردنەوەى پێشنیازى دووەم ئەوەبوو وەزیرى پەیوەندیدار بانگ نەکراوە بۆ کۆبوونەوەى ئەو رۆژە!.
2- ئایا نەدەکرا ئەو گلەییانەی فراکسیۆنی سەوز هەیانبوو، بێن لە هۆلی کۆبوونەوەی پەرلەمان گفتوگۆی لە بارەیەوە بکەن، ئەگەر شتێک بە دلیان نەبوو دەنگی لەسەر نەدەن؟ یاخود جێهێشتنەکە دەستێکی لەپشتەوە بوو؟
وەڵام: مەسەلەکە دەکرا لەسەرەتاوە بە ئاسانى چارەسەربکرێت. فراکسیۆنى سەوز دەیگوت بە باشى دیراسەى پرۆژەکەیان نەکردووە، بۆ ئەوەى ناکۆکیەکە تەشەنە نەکات، لە کۆبوونەوە لەگەڵ سەرۆکى پەرلەمان و پاشتر لەناو هۆڵى پەرلەمانیش، پێشنیازمکرد سەرەتا دەست بە تاوتوێکردنى پرۆژەێکى دیکە بکرێت، کە لەسەر ئەجیندەى کۆبوونەوەى ئەو رۆژە هەبوو، یەکێکیان پرۆژەى قانوونى دەسەڵاتى دادوەرى بوو، ئەوى دیکەیان پرۆژەى قانوونى دەزگاى پاراستن. پەرلەمانتارێکى سەر بە لیستى زەرد، نازناز محەمەدى مەلا قادر هەمان ئەو پێشنیازەى خستە بەرچاو، بەڵام رەدکرایەوە لەبەر هەمان هۆى سەرەوە. لە دواییدا کۆبوونەوەکە دواخرا، ئەوەش بووە هۆى تەشەنوج لە نێو فراکسیۆنى سەوز و زەرد، هەریەکەیان بەجیا کۆبوونەوەیان لەگەڵ میدیاکاندا ئەنجامدا، جێگرى سەرۆکى پەرلەمانیش، پاش کۆتایى هێنان بە کۆبوونەوەکە ڕایگەیاند کۆبوونەوەکە دواناخرێت، ئێوارەى ئەو رۆژە پەرلەمان کۆدەبێتەوە!
3- جێ بەجێ کردنی ئەو پرۆژە یاسایە لە ئێستادا چەند پێویستە، هەندێک لە پەرلەمانتاران پێیان وایە باشترە پەلەی لێ نەکرێ و هاوکات دەلێن فشاری حکومەت هەبووە لە پەلەکردن لە جێ بەجێ کردنی پرۆژەکە، ئایا ئەوە چەند یاساییە حکومەت تەداخولی پەرلەمان بکات؟
وەڵام: پێشەکى دەبێ بڵێم لەسەرەتاوە لەگەڵ ئەوەدا بوم پرۆژەى قانوونى نەوت وگازى هەرێمى کوردستان دوانەخرێت، ئەو بۆچوونەشم پێش کۆبوونەوەى رۆژى 23ى تەمووز، لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ پەیامنێرى رۆژنامەى(کوردستانى نوێ)ى ژمارەى رۆژى 23ى تەمووز بەڵاوکراوەتەوە. لەو کۆبوونەوەى لە ژوورى سەرۆکى پەرلەمان ئەنجامدرا، ئەو بۆچوونەم دووبارەکردەوە، وتیشم ئومێدەوارم ئەو هەڵەى بووە هۆى دواخستنى پەسەندکردنى پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان بۆ پاش پەسەندکردنى دەستوورى عێراق، دووبارە نەبێتەوە. بۆیە چاکترە ئەو پرۆژەیە تەماشابکرێت و هەموو کەس ولایەنێک دەتوانێ ڕاوبۆچوونى خۆى دەربڕێ بە مەبەستى دەوڵەمەندکردنى. بەم جۆرە ئەو قانوونە دەبێتە بنەما بۆ داواکاریەکانى خەڵکى کوردستان، پێش پەسەندکردنى پرۆژەى قانوونى نەوت وگازى عێراقى. بە پێچەوانەوە، ئەگەر پرۆژەکە دوابخرێت تا پرۆژەى قانوونى عێراقى پەسەنددەکرێت، قانوونەکەمان دەبێتە پاشکۆى قانوونى عێراقى، وەک چۆن دەستوورەکەمان بووەتە پاشکۆى دەستوورى عێراق.
4- لە کاتێکدا پەرلەمان پشوی رەسمی خۆی رادەگەیەنێ، لەگەل ئەوەشدا گفتوگۆ لەسەر چەند پرۆژە یاسایەک دەکات، ئایا لە رووی یاساییەوە ئەوە دەکرێت بە پێی پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمان؟ بە رای تۆ بۆچی پەرلەمان ئەو پرۆژانە دواناخات؟
وەڵام: بە بڕیارى پەرلەمان درێژە بە کۆبوونەوەکانى دراوە، چونکە پەرلەمان بە پێى پەیڕەوى ناوخۆ دەتوانێ پشووى دوابخات بە مەبەستى گوفتوگۆکردن لەسەر چەند پرۆژە قانوونێک کە بە گرنگى دەزانێ، بەڵام کۆبوونەوەکانى پەرلەمان لەم حاڵەتەدا نائاسایى دەبن. بەڵام هەر بە پێى پەیڕەوەى ناوخۆ، پەرلەمان ناتوانێ کۆتایى بە کۆبوونەوەکانى بێنێ تا پرۆژەى بودجەى هەرێم پەسەند دەکرێت، ئەم حاڵەتە وجوبى یە، واتە پەرلەمان لە کۆبوونەوەدا دەمێنێتەوە تا پرۆژەى بودجە پەسەند دەکرێت.
5- ئەوەی تێبینی دەکرێت لە هەلوێستی لیستی سەوز ترسێک هەبووە لە دەست بەسەرداگرتنی نەوتی کوردستان، وەک ئەوەی لە لێدوانەکانیش رایانگەیاندبوو، ئایا ئەو مەترسیانە چین بەرای ئێوە، ئاخود بلێین ئەوە تا چەند راستە کە ئەوان پێشبینی دەکەن؟
وەڵام: ترسەکە زیاتر لە پرۆژەى قانوونى نەوت وگازى عێراقیدایە، چونکە کەموکوڕى زۆرى تێدایە. بەڵام ئەگەر بە وردى لە ناوەرۆکى پرۆژەى قانوونى نەوت وگازى کوردستان بکۆڵینەوە، دەتوانین ئەو کەموکوڕیانەى هەن، چارەسەر بکرێن. دەبێ ئەوە لەبیر نەکرێت کە حکومەتى عێراق چەند جارێک گوفتوگۆى لەگەڵ حکومەتى هەرێمدا کردووە و گەیشتوونەتە ڕێککەوتوون لەسەر بەشى زۆرى بەندەکانى پرۆژەى قانوونى نەوت و گازى عێراقى، بەڵام پاشان دەستکارى پرۆژەکە کراوەتەوە بە بیانووى بێ بنەما. سەبارەت بە پرۆژەى نەوت و گازى کوردستان، هەموو ئەندام پەرلەمانێک دەتوانێ ڕاشکاوانە ڕاو بۆچوونى خۆى دەڕبڕێ و پێشنیازى دەستکاری ماددەکانى بکات، بە مەبەستى دەوڵەمەندکردنی، بەڵام بەداخەوە پاش ئەو کێشەیە گوێمان لە هەندێ موزایەدە بوو، ئەوەش زیان بە پرۆژەکە دەگەێنێ و ناچێتە خانەى دەوڵەمەندکردنى.
6- پەرلەمانتاران بۆچی هەلوێست لە سەر یەکنەگرتنەوەی وەزارەتەکان یاخود دیاری نەکردنی بودجەی حزبەکان وەرناگرن، لە کاتێکدا خۆیان داوایان کربوو، کەچی بۆ پرۆژە یاسای نەوت کە تا رادەیەکی زۆر گونجاوترە هەلوێست وەردەگرن؟ پێت وانیە ئەوە دەستی حزبی لە پشتە؟ ئەگەر وایە مانای بریاربە دەست نەبوونی پەرلەمان ناگەیەنێ؟
وەڵام: لە پەرلەماندا قسە لەسەر پرۆژەى قانوونى بودجەى هەرێمى کوردستان کراوە، بەڵام ئاکامەکانی ئەو " ڕاسپاردانە" بوون کە وەک پاشکۆیەک بۆ قانوونى بودجەى ساڵى 2007 پەسەندکران. یەکێک لەو ڕاسپاردانە ئەوە بوو کە حکومەتى هەرێم دەبێ پرۆژەى بودجەى ساڵى 2008 پێش کۆتایى ساڵى 2007 ئامادەبکات. هەر لە کاتى تاوتوێکردنى پرۆژەى قانوونى بودجەى ئەمساڵ، داواى یەکگرتنەوەى وەزارەتەکان کراوە، لەگەڵ چەند داواکاریێکى دیکە وەک دیاریکردنى بودجەى حیزبەکان. دەبێ پەرلەمان داوابکات بودجەى ساڵى ئایندە لە کاتى خۆیدا پێشکەش بە پەرلەمان بکرێت، هەروەها هەموو ئەو کەموکوڕیانەى لە قانوونى بودجەى ساڵى 2007 دا هەن، چارەسەربکرێن. پرۆژەى قانوونى نەوت و گاز تایبەتى خۆى هەیە، بۆیە پێویستە بە وردى تاوتوێى بەندەکانى بکرێت، بەڵام بە بۆچوونى من دوانەخرێت بۆ پاش پەسەندکردنى قانوونى نەوت و گازى عێراقى. خۆزگە ئەو کسانەى ئێستا داواى پەڵەکردن لە پەسەندکردنى پرۆژەى قانوونى نەوت و گازى کوردستان دەکەن، کاتى خۆى داواى پەلەکردنیان لە پەسەندکردنى پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان بکردبا!
7- لە کۆبوونەوەکە چەند پەرلەمانتارێک ئامادەنەبوون، بە پێی پەیرەوی ناوخۆی پەرلەمان پێویست ناکات ئەو پەرلەمانتارانە ئیجرائاتی یاساییان لەگەل بکرێت، لە کاتێکدا ئەوانیش لایەنێک بوون بۆ ئەوەی کۆبوونەوەکە نەکرێت؟
وەڵام: ئەوەى باس لە ئیجرائات وەرگرتن دەکات بەرامبەر ئەو پەرلەمانتارەى لەبەر هەڵوێستی سیاسى ناچێتە ناو هۆڵى پەرلەمانەوە، دیارە کولتوورى بەعسى لەبیر نەکردووە، ئەو جۆرە قسانە هەڕەشەن لە پەرلەمانتار، هەروەها دژى پەیرەوى ناوخۆى پەرلەمانە و پرنسیپى ڕادەربڕین بە ئازادى. ئەوەى ئەو شەکرە دەشکێنێ دەیەوێ لەو ڕێگایەوە ئەندام پەرلەمان دەمکوت بکات. بەڵام بە پێى پەیڕِەوى ناوخۆ، پەرلەمانتار نابێ بە بێ عوزر لە بەشداریکردن لە کۆبوونەوەکانى پەرلەمان دوابکەوێ. بەڵام ئەم حاڵەتە ناشوبهێتە حاڵەتى ئامادەنەبوون لەبەر هەڵوێستوەرگرتن دەربارەى کارێکى سیاسى یان پرۆژەیەکى قانوونى، ڕاست بێ ئەو هەڵوێستە یان نادروست.
8- بێ دەنگ بوونی پەرلەمان لە پرۆژەی دەستور و هەندێک یاسای دیکەی وەک یەکگرتنەوەی ئاسایش و ئیجرائات لە گەل ئەو وەزارەتانەی یەکیان نەگرتۆتەوە بە لای ئێوە چی دەگەیەنێ؟ لە کاتێکدا پەلە لە یاسای نەوتیش دەکرێت کە تاکو ئێستا لە بەغدا تەواو نەبووە؟
وەڵام: پەلەکردن لە تاوتوێکردنى پرۆژەى قانوونى نەوت وگازى کوردستان، وەک پێشتر ئاماژەمان بۆ کردووە، لەبەر گرنگى ئەو قانوونەیە، بەلاى منەوە لەبەرژەوەندى گەلى کوردستانە ئەو پرۆژە پێش قانوونى نەوت و گازى عێراق پەسەند بکرێت. خۆزگە پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستانیش پێش پرۆژەى دەستوورى عێراق پەسەندبکرابا. ئومێدەوارین پرۆژەى دەستوورى هەرێم پاش پشووى پەرلەمان تەماشابکرێتەوە و کەموکورتیەکانى چاکبکرێن، لیژنەى ئامادەکردنى پرۆژەکە گوێ لە ڕاوبۆچوونى خەڵک بگرێ، بە تایبەتى کۆمەڵێک ڕا و تێبینى لە لایەن ڕێکخراو و کەسانى شارەزاوە گەیشتوونەتە لیژنەکە. پرۆژەى قانوونى یەکخستنەوەى دەزگاى ئاسایش لەبەردەم پەرلەماندایە، لەکاتى تەماشاکردنى پرۆژەى قانوونى بودجەى هەرێم جەخت لەسەر یەکخستنەوەى وەزارەتەکان کراوەتەوە، چەند پەرلەمانتارێک داوایانکرد ساڵى داهاتوو تەماشاى پرۆژەى بودجەى 2008 نەکرێت، ئەگەر هەموو وەزارەتەکان یەکیان نەگرتبێت. دەبێ ئەوەش لەبیر نەکرێ کە پرۆژەى قانوونى بودجەى ساڵى 2008 دەبێ پێش کۆتایى ساڵى 2007 پەسەند بکرێـت.
-------------------------------------------------------
لە رۆژنامەى (رۆژنامە)، ژمارە (32) 7 ئابى 2007. بڵاوکراوەتەوە

بە ئەنجامدانى تاوانى ئەنفال دەوڵەتى عێراق دەبێ داواى لێبوردن لە گەلى کوردستان بکات

دکتۆر نورى تاڵەبانى
رژێمى بەعس کۆمەڵە تاوانێکى گەورەى دژ بە گەلى کوردستان ئەنجامداوە، بەشێک لەو تاوانانە دەچنە خانەى تاوانى جێنۆسایدەوە، چونکە بە مەبەستى لەناوبردن وقڕکردنى کۆمەڵە کەسانێک ئەنجامدراون. تاوانى جێنۆساید تاوانێکى دژ بە مرۆڤایەتییە، زۆر جاران بووەتە هۆى کوشتنى کۆمەڵە کەسانێک بە رەگەز یان بە ئایین یان لەبەر هەر هۆێکى دیکە جیاوازیى و تایبەتمەندیەتى خۆیان هەبووە و وەک کەمینە تەماشا کراون. ئەو کەسانەى ئەم جۆرە تاوانانە ئەنجامدەدەن دەبێ سزاى توند بدرێن، ئایا ئەنجامدەرى سەرەکى(فاعل اێلی) بن، یان هاوکار(شریک)، کەسانێکى ئاسایى بن، یان کاربەدەست و پیاوى دەوڵەتى، ئایا ئەو تاوانانە بە مەبەستێکى سیاسى یان کۆمەڵایەتى یان ئایینى، یان بە مەبەستێکى دیکە ئەنجام درابن. تاوانى جێنۆساید تاوانێکى نێو دەوڵەتى یە، کۆمەڵەى گشتى نەتەوە یەکگرتووەکان لە پەیماننامەێکى نێو دەوڵەتی لە ساڵى 1948 ئەو تاوانەى مەحکوم کردووە. بە پێى ئەو پەیماننامە نێو دەوڵەتییە، تۆمەتباران بە ئەنجامدانى تاوانى جێنۆساید لەبەردەم دادگەیەکى نێو دەوڵەتى یان دادگایەکى نێوخۆیى دەبێ دادگایى بکرێن.
تاوانى ئەنفال یەکێکە لەو تاوانانەى دەرهەق بە گەلێکى ژێر دەستە ئەنجامدراوە و بووەتە هۆى کوشتن و لەناوبردنى نزیکەى دوو سەد هەزار کەسى سڤیلى بێگوناە، کە بەشى زۆریان لە بیابانەکانى نزیکى سنوورى عێراق و سعودیە زیندە بەچاڵکراون. هۆى لەناوبردنى ئەو هەموو خەڵکە لەبەر ئەوە نەبووە چەکیان دژ رژێم هەڵگرتبێ، بەڵکو لەبەر ئەوە بووە بە رەگەز کورد بوون. بەشێکى زۆر لەو خەڵکانە دێهاتیى بوون، یان لە کۆمەڵگا زۆرەملێیەکان ژیانى کوێرەوەرى و بەدبەختیان بەسەردەبرد. کوشتنى ئەو هەموو خەڵکە بە گەنج و پیرو پەککەوتە و ژن و پیاو و منداڵەوە، بە مەبەستى لەناوبردنیان بووە وەک بەشێک لە گەڵێکى ژێردەستە. ئاسەوارى ئەو تاوانە گەورەیە هەموو خێزانەکانیانى گرتووەتەوە، چونکە ئەوانەى بەر شاڵاوى ئەنفال نەکەوتبوون نەیاندەزانى کەسو کاریان ماون یان کوژراون، ئەوەش کێشەى کۆمەڵایەتى گەورەى لێپەیدا بوو. بەشێک لە ئەنفالکراوەکان کە پیرو پەککەوتە بوون، رژێم ڕِِِێگاى گەڕانەوەى دابون، بەچاوى خۆیان ئەو هەموو کارەساتانەیان بینبوو، ئەوانە شایەتحاڵ بوون بۆ ئەنجامدانى ئەو تاوانە گەورەیە.
تاوانى ئەنفال دەچێتە رێزى تاوانى جێنۆسایدە گەورەکانى جیهان، وەک بەکۆمەڵ کوشتنى ئەرمەنەکان لە کاتى جەنگى جیهانى یەکەم و کوشتنى چەندەها ملیۆن جو لە ئەوروپا لەلایەن نازیەکانەوە. ئەو دادگەیەى دادگایی سەرانى رژێمى بەعس دەکات دەبێ هەموو ئەو کەسانەى بە شێوەیەک لە شێوەکان بەشداریان لە تاوانى ئەنفال کردووە، دادگایى بکات، ئەنجامدەرى سەرەکى بن یان هاوکار، عەرەب بن یان کورد.
ئێمەى کورد هەرچەندە بەدرێژایى مێژوو زوڵم و ستەمى زۆرمان لێکراوە، بەڵام زۆرجاران نەمانتوانیوە بە شێوەێکى گونجاو بیانخەینە بەرچاو ڕِاى گشتى جیهان. سەبارەت بە دادگەییکردنى ئەو تاقمەى تاوانى ئەنفالیان دراوەتە پاڵ، چاکتربوو چەند پسپۆرێکى شارەزاى نێو دەوڵەتى لە بوارى تاوانى جێنۆساید و تاوانى دژ بە مرۆڤایەتى وچۆنیەتى رەفتارکردن لەبەردەم ئەو داداگەیە، هاوکارى ئەو پارێزەرە کوردانە بکەن، کە ئەوەش ئەرکى وەزارەت و دەزگا پەیوەندیدارەکانى کوردستان بوو. تۆمەتى ئەنجامدانى تاوانى ئەنفال تۆمەتێکى سیاسیی یە بەڵام لە قاڵبێکى قانوونی. لەبەر ئەوەى سەرجەم دەزگا سەرکوتکەرەکانى رژێم و حیزبەکەى، لەگەڵ بەشی زۆرى دەزگاکانى دیکەى بەشداریان لە ئەنجامدانى ئەو تاوانە گەورەیە کردووە، بە سەربازى و مەدەنییەوە، بۆیە هەموو بەرپرسن. لە ڕووى قانوونییەوە دەوڵەتى عێراق بەرپرسە لە ئەنجامدانى تاوانى ئەنفال و لە ئاکامەکانی. هەموو دەزانین کە دەوڵەتى عێراق بەرپرسە لە دانەوەى قەرزەکانى رژێمى بەعس و بەردەوامیشە لە دانەوەى ئەو قەرزانە بە دەوڵەت و کۆمپانیاو تاکە کەسانیش لە دەرەوەى عێراق، ئەمە لە حاڵەتێکدا کە بەشى هەرە زۆرى ئەو قەرزانە لەو جەنگانە سەرفى کردووە کە بە ناهەق بەرپاى کردبوون، بەشێکى دیکەى ئەو قەرزانە بۆ سەرکوتکردنى گەلى عێراق بەکارى هێناون. هەندێ لەو دەوڵەتانە بە مینەتێکى زۆرەوە دەست لە هەموو یان لە بەشێک لەو قەرزانە هەڵدەگرن. کەواتە هەمان دەوڵەت دەبێ بەرسیار بێ لە قەربووکردنەوەى ئەو کەسانەى بە کۆمەڵ لە تاوانى ئەنفالدا کوژراون و لەناو براون. بەرپرسیارانى حکومەتى بەغداو هەوادارانیان دەڵێن رژێمى بەعس جیاوازى لە کوشتنى کورد و عەرەب و لە کاولکردنى شارو دێهاتەکانى عێراق نەکردووە. بە داخەوە ئەوانە ئەو راستیە لەبیر دەکەن کە تاوانى ئەنفال بە مەبەستى لەناوبردنى گەلی کورد ئەنجامدراوە و بەشى زۆرى دەزگاکانى دەوڵەتى بەشداریان تێداکردووە. پرسیارەکەمان لەوەدایە، بۆ دەبێ حکومەتى عێراق بەرپرس بێ لە دانەوەى قەرزەکانى رژیمى بەعس بەو دەوڵەت و لایەن و کەسانەى لە دەرەوەن و بەشێکیان هاوکارى رژێمیان کردووە لە بەرپاکردنى جەنگەکانى و سەرکوتکردنى گەلى عێراق، بەڵام هەمان دەوڵەتى عێراق بەرپەرس نییە لە قەرەبووکردنەوەى کەسوکارى ئەنفالکراوەکان تەنیا لەبەر ئەوەى بەناو عێراقى بوون؟
نازیەکان لە ئەڵمانیاى هیتلەرى و لە ئەوروپادا چەند ملیۆن جولەکەیان کوشت ولەناوبرد، دەبوو حکومەتى ئەڵمانیاى پاش نەمانى رژێمى نازى (حکومەتى ئەدیناوەر) بەرپرس نەبێ لە تاوانەکانى هیتلەر، چونکە بەشدارى لە ئەنجامدانى ئەو تاوانانە نەکردبوو، بەڵام ئەو حکومەتە قەرەبووى جوەکانى ئەڵمانیاى کردەوە، لەگەڵ قەربووکردنەوەى ئیسرائیل بە دەیان ملیار مارک لە ماوەى دە ساڵدا و ئیسرائیلى بە میراتگرى ئەو جوولەکانەى ناساند کە لە لایەن نازیەکانەوە کوژرابوون. حکومەتى ئێستاى عێراق قەرزى بەعس دەداتەوە، بەڵام خۆى بێ دەنگ دەکات سەبارەت بە قەرەبووکردنەوەى کەسوکارى ئەنفالکراوەان. دەوڵەتى ئەڵمانیاى پاش نەمانى رژێمى نازى داواى لێبوردنى لە جووەکانى دونیاو لە ئیسرائیل کرد. بە هەمان شێوە دەوڵەتى عێراقى پاش نەمانى رژێمى بەعسى دەبێ ئەویش داواى لێبوردن لە گەلى کوردستان بکات بە هۆى ئەنجامدانى ئەو تاوانە گەورەیە. داواى لێبوردن دەبێ بەناوى دەوڵەتى عێراقەوە بێ، بۆیە دەبێ بە بڕیارێکى پەرلەمانى عێراق ئاراستەى گەلى کوردستان بکرێت. داواى لێبوردن ئەگەر بە نامەێکى سەرەک وەزیران یان بە بڕیارێکى حکومەتى عێراق بێ، ئەو ئاکامە قانوونیەى نابێ، چونکە حکومەتی داهاتوى عێراق دەتوانێ خۆى پابەند نەکات بە بڕیارى حکومەتى پێشووتر، ئەمەش لە بوارێکى تێکەدا لە عێراق ڕوویداوە. لە 26ى حوزەیرانى ساڵى 1966 حکومەتى عەبدولرەحمان بەزاز بەیاننامەێکى پەسەندکردو بڵاویکردەوە بۆ چارەسەرکردنى مەسەلەى کورد لەو دەمەدا، بەڵام حکومەتى ناجى تالیب، کە پاش حکومەتى بەزاز هاتە سەر حوکم، پاشگەز بووەوە لەو بەیاننامەیە.
لە کۆنفرانسێکدا دەربارەى تاوانى ئەنفال لە مانگى نیسانى 2002 لە هەولێر بەسترابوو، پێشنیازێکم بەو شێوەیە خستە بەرچاو بەشداربوانى کۆنفرانسەکە، کە حکومەت و پەرلەمانى هەرێمى کوردستان پاش ڕووخانى رژێمى بەعس، دەبێ داوا لە حکومەتى عێراق بکات، داواى لێبوردن لە گەلى کوردستان بکات بەناوى دەوڵەتى عێراقەوە، هەروەها قەرەبووى کەسوکارى ئەنفالکراوەکانیش بکاتەوە. پێشنیازەکە لەلایەن بەشداربووانى کۆنفرانسەکە پەسەندکرا، بەڵام ئەوا زیاتر لە چوار ساڵە رژێمى بەعس نەماوە، هیچ داوایەک بە ناوى پەرلەمانى کوردستانەوە ئاراستەى پەرلەمانى عێراق نەکراوە. جارێکى دى ئەم پێشنیازەم خستەوە بەردەم پەرلەمانى کوردستان لەو کۆبوونەوەی لە مانگى ئایارى 2007 بۆ گوفتوگۆکردن لەسەر تاوانى ئەنفال، بەسترابوو، ئومێدەوارم ئەمجارەیان بە جیددیەتەوە تەماشاى بکرێت.
کاتى ئەوە هاتووە لایەنى کوردستانى لە "موجامەلە"ى سیاسى دووربکەویتەوە و داواکاریەکانى گەلەکەمان بە ڕوونى وڕاِشکاوانە بخاتە بەرچاو دەسەڵاتدارانى عێراق. ئەگەر داواکاریە ڕەواکانى گەلەکەمان ئەمڕۆکە جێبەجێ نەکرێن، سبەینێ کە حکومەتى بەغدا بە هێزترو بە تواناتر بێ هەر ئاوڕیانِ لێ ناداتەوە. خۆشمان بەرپرسین لەوەى تا ئێستا ئەو جۆرە داواکاریانەى گەلەکەمان بە فەرمى نەخستووەتە بەرچاو حکومەتى بەغدا، لەکاتێکدا باش دەزانین هیچ لایەنێک دان بە داواکاریەکانى ئێمەدا نانێ ئەگەر خۆمان بە جیددیەتەوە داواى نەکەین. بۆ نموونە، جێبەجێکردنى بڕگەکانى مادەەى 58 قانوونى کاتى بەڕێوەبردنى دەوڵەتى عێراق و ماددەى 140 ى دەستوورى عێراق دواکەوتون. هۆیە سەرەکیەکەى ئەوەیە کە لەسەرەتاوە لەگەڵ حکومەتى عەللاوى وحکومەتى جەعفەرى سوور نەبووین لەسەر داواى جێبەجێکردنیان لەو ماوەى بۆیان دیاریکراوە و بڕوامان بە بەڵێن و قسەکانیان بووە. جێبەجێ نەکردنى بەشى هەرە زۆرى بڕگەکانى ماددەى 140 قسەى زۆرى لەسەرکراوە، بەڵام وا نزیک دەبینەوە لە کۆتایى ساڵى 2007، بەو بۆنەوە ئێستا باس لە دواخستنى جێبەجێ کردنى دەکرێت! لەو باوەڕەدام هەتا ئەگەر جێبەجێکردنى ئەو ماددەیە بۆ چەند ساڵێکى دیکەش دوابخرێت، بەڵام ئەگەر دەست بە جێبەجێکردنى بە شێوەێکى جیددى نەکرێ، ئەو ماددە وەک خۆى دەمێنێتەوە، واتا نووسینێکى سەر کاغەز. دەمێکە وتوومانەو ئێستاش دووبارەى دەکەینەوە، کە کات لە بەرژەوەندى کورد نییە، نەیارانى کورد ئەو راستیە باش دەزانن بۆیە هەموویان، بەڵام هەر یەکە بە شێوازی خۆى هەوڵى دواخستنى جێبەجێکردنى داواکاریەکانى گەلەکەمان دەدەن، لەسەرووى هەمویانەوە جێبەجێکردنى بڕگەکانى ماددەى 140، لەگەڵ چەسپاندنى سیستمى فیدرالیزم لە دەستوورى عێراقدا. لێرەدا دەبێ ئاماژە بۆ پێشنیازەکانى لیژنەى پێداچوونەوەى دەستوورى عێراق بکەین سەبارەت بە جێبەجێکردنى ماددەى 140 و دامەزراندنى "ئەنجومەنى هەرێمەکان". لەپێش پەسەندکردنى دەستوورى عێراق، لە دانیشتنێکى تایبەتدا لەگەڵ سەرکردایەتى سیاسى کوردی لە مانگى تەموزى 2005 بەسترابوو، هەروەها لە کۆبوونەوەێکى تایبەتى پەرلەمانى کوردستان کە چەند رۆژێ پاش ئەو کۆبوونەوەو سەرۆکى هەرێم ئامادەى بوو، ئەو راستیەم خستە بەرچاو کە یەکێ لە سیماکانى سیستمى فیدرالى دابەشبوونى پەرلەمانەکەیەتى بەسەر دوو ئەنجومەندا و لە بەشى هەرە زۆرى دەستوورى دەوڵەتانى فیدرالیدا "ئەنجومەنى پیران"یان "ئەنجومەنى هەرێمەکان"دەسەڵاتی لە "ئەنجومەنى نوێنەران" فراوانترە. لەو یاداشتەى لە سەرەتاى مانگى ئابى 2005 بەناوى لیستى کوردستانیەوە پێشکەش بە لیژنەى ئامادەکردنى دەستوورى عێراق کرابوو ( تەماشاى هەفتەنامەى (دەستوور) بکە، ژمارەى (5)ى رۆژى 4ى ئابى 2005)، ئاماژەی تێدا نەکرابوو بۆ چۆنیەتى وشێوەى دروستکردنى پەرلەمانى عێراق، کە وەک دەڵێن"سەمامى ئەمانە"بۆ هەرێمەکان. تەنیا ماددەیەک تەرخانکرابێ بۆ ئەنجومەنى هەرێمەکان ماددەى (65)ى دەستوورە کە دەڵێ" ئەنجومەنێک بەناوى (ئەنجومەنى یەکگرتوو مجلس الاتحاد) دروست دەکرێت، ئەندامانى نوێنەرى هەرێمەکان و ئەو پارێزگایانەى لەچوارچێوەى هەرێمدا نین، شێوازى دروستکردن و مەرجى ئەندامبوون تێیدا، لەگەڵ دەسەڵاتەکانى وهەر کارێک پەیوەندى پێوەى هەبێ، بە قانوون بە دەنگى سێ یەکى ئەندامانى پەرلەمان پەسەند بکرێـت. هەندێ لایەن ئەمڕۆ پێشنیازى "فیدرالیزمى ئیدارى"دەکەن، ئەوەى کە برێمەر پێشنیازى کردبوو! لەبەر ئەوەى لەسەرەتاوە بنەماکانى فیدرالیزم بە ڕوونى لە دەستوورى عێراق نەچسپێنراون، لەسەروى هەمویانەوە کە پەرلەمانەکەى پێکهاتبێ لە دوو ئەنجومەن، یەکێکیان نوێنەرایەتى هەموو گەڵ بکات (ئەنجومەنى نوێنەران)، کە ئێستا هەیەو هەموو دەسەڵاتەکان بەو دراوە، لەگەڵ ئەنجومەنێکى دیکە کە نوێنەرایەتى هەرێم وناوچەکان دەکات، کە تەنیا ماددەى (65)یان بۆ تەرخانکردووە، لیژنەى پێداچوونەوەى دەستوور ئێستا خەریکى دیاریکردنى دەسەڵات وشێوازى دەستنیشانکردنى دیارى دەکات، ئەویش بە بڕیارى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراق! پرسیارەکە لەوەدایە ئایا ئەنجومەنى نوێنەران، کە نوێنەرایەتى هەموو گەلى عێراق دەکات وئێستا هەموو دەسەڵاتەکانى بە دەستەوەیەو کوردیش هەمیشە کەمینە دەبێ تێیدا، چۆن دەست لە دەسەڵاتە فراوانەکانى هەڵدەگرێ ودەیدا بەو ئەنجومەنە؟
هەولێر 24 حوزەیرانى 2007
هەفتەنامى (میدیا)، ژمارە (295)، رۆژى 26ى حوزەیرانى 2007.

چەند سەرنجێک دەربارەى هەڵبژاردنى داهاتووى عێراق و ئاکامەکانى سەبارەت

چەند سەرنجێک دەربارەى هەڵبژاردنى داهاتووى عێراق و ئاکامەکانى سەبارەت بە پاشە رۆژى کوردستان

دکتۆر نورى تاڵەبانى
خەڵکى کوردستان بە گەرمەوە بەشداریان لە پرۆسەى رێفەراندۆم لەسەر رەشنووسى دەستوورى هەمیشەیى عێراق نەکرد کە لە 15 تشرینى یەکەمى ئەمساڵ سازکراو کەسیش ناتوانێ نکوڵى لەم راستیە بکات. بەشدارى نەکردنی ئەو خەڵکە بەو گەرموگورییەى کە لە هەڵبژاردنى 30 کانوونى دووەمى 2005 کردیان بۆ هەڵبژاردنى ئەندامانى کۆمەڵەى نیشتمانى عێراق و پەرلەمانى هەرێمى کوردستان و ئەنجومەنى ئوستانەکان (پارێزگاکان) بێ هۆ نییە. جێگاى داخە کە دەسەڵاتدارانى کوردستان بە زوویى نەکەوتنە چارەسەرکردنى هەموو یان بەشێک لەو کێشانەى بوونەتە هۆى بەشدارى نەکردنى خەڵکەکە. ئێستاش بڕیارە لە 15 کانوونى یەکەمى ( دیسەمبەر ) ئەمساڵ بۆ جاری سێیەم ، هەڵبژاردنێکى تر ڕێکبخرێت ، بۆ ئەنجومەنێکى تر بۆ ماوەى 4 ساڵ کە دەسەڵاتدارتر دەبێ لە کۆمەڵەى نیشتمانى عێراق کە ئەرکى سەرەکى ئامادکردنى رەشنووسى دەستوورى هەمیشەیى عێراق بوو. بە پێى دەستوورى تازەى عێراق ، ئەرکە سەرەکیەکانى ئەم ئەنجومەنە دەکرێت لەم چەند خاڵەى خوارەوە کۆ بکرێنەوە :
یەکەم پێداچوونەوە بە دەستوورى هەمیشەیى عێراق بە پێى ئەو مادە نوێیەى لەدوا کۆبوونەوەى لیژنەى ئامادەکردنى رەشنووسەکەدا خراوەتە سەر ئەو دەستوورە ، بە دامەزراندنى لیژنەێکى پەرلەمانى کە نوێنەرانى هەموو پێکهاتەکانى کۆمەڵگاى عێراقى تێدا بەشداربێ ئەرکى ئەم لیژنەیە بریتى دەبێ لە ئامادەکردنى راپۆرتێک بۆ ئەنجومەنى نوێنەران لە ماوەى چوار مانگدا، تێیدا پێشنیازى ئەو دەستکاریانە دەکرێت کە پێویستە لەو دەستوورەدا بکرێن. پاش بریاردان لەسەر ئەو پێشنیازانە ، کارى لیژنەکە کۆتایى پێ دێت و هەڵدەوەشێتەوە. بە پێى بڕگەى دووەمى ئەم مادە نوێیە ، پێشنیازەکانى لیژنەکە دەبێ پێکەوە بخرێنە بەردەم ئەنجومەنى نوێنەران و بە دەنگى دوو لەسەر سێى ئەندامانى پەسەند بکرێن. بەڵام بڕگەى سێیەمى هەمان مادە دەڵێت پێشنیهادە پەسەندکراوەکانى ئەنجومەنى نوێنەران دەبێ لەماوەى دوو مانگدا ، لە رۆژى پەسەندکردنیان لەلایەن ئەنجومەنەوە ، لە رێفەراندۆمێکدا کە هەموو گەلى عێراق بەشدارى تێدا بکات ، دەنگی لەسەر بدرێت. دوا بڕگەى هەمان مادە کە بڕگەى چوارەمە دەڵێ ئەو رێفەراندۆمەى لەسەر ئەو دەستکاریانەى لەسەر دەستوورەکە دەکرێت کاتێ بە سەرکەوتوو دەزانرێت ئەگەر دەنگدەران بە زۆرینەى دوو لەسەر سێى دەنگەکانى سێ ئوستان (پارێزگا) رەتی نەکەنەوە. کەواتە ئەنجومەنى داهاتووى عێراق دەتوانێ دەستکارى هەموو یان بەشێک لە بەندەکانى ئەو دەستوورە بکات کە لە 15 مانگى تشرینى یەکەم پەسەندکراوە. ئەم بەندە لەسەر داواى گرووپەکانى سوونەى عەرەبى خراوەتە سەر ئەو دەستوورە ، چونکە نارازین لە ناوەرۆکى و بەنیازن هەوڵى دەستکارىکردنى بدەن بەو شێوەیەى ئەوان دەیانەوێ . هەمو ئاگادارى هەڵوێستى بەشى زۆرى لایەنەکانى سونەى عەرەبین سەبارەت بە داواکاریەکانى گەلى کوردستان وهەوڵدانیان بۆ گێڕانەوەى بارى عێراق بۆ بارى پێش روخانى رژێم کە حوکمڕانىکردنى عێراق بە پێى سیستەمى سەنترالیزم بە ڕێوە دەچوو و کارەکان هەموویان بە دەست حکومەتى ناوەندیەوە بوون.
ئەرکێکى ترى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراقى کە لە 15 دیسەمبەرى داهاتوو هەڵدەبژێردرێت ، متمانە دانە بە حکومەتى ئایندەى عێراق کە چەندەها کیشَشەى گەورەى لەبەردەمدایەو چاوەڕێى چارەسەرکردنیان دەکرێت. گەورەترین کێشەى عێراق ، بەتایبەتى بەنیسبەت ئێمەى کوردەوە جێبەجێکردنى مادەى 58 ى قانوونى بەرێوەبردنە کە ئێستا بووە بە مادەى 136 دەستوورى نوێ بە هەردوو بڕگەکەیەوە. هەردوو حکومەتى عەلاوىو جەعفەرى هیچ هەنگاوێکیان نەناوە بۆ چارەسەرکردنى ئەم کێشەیە ، گەرحکومەتى ئایندەى عێراقیش چارەسەرى ئەم کێشەیە نەکات و ئەنجومەنى نوێنەران بە جیدییەتەوە چاودێرى کارەکانى نەکات ، عێراق بەرەو بارێکى ناهەموار دەچێت. حکومەتى ئایندە دەبێ چاودێرى هەموو کارەکانى حکومەتى تازەى عێراق بکات کە کۆمەڵێک کیشەى گەورە چاوەرێى چارەسەرکردن دەکەن، بە تایبەتى یەکلایکردنەوەى ئەو تۆمەتانەى ئاراستەى بەشێک لە وەزیرو کاربەدەستە گەورەکانى هەردوو حکومەتى عەلاوىو جەعفەرى کراون ، جگە لەو تۆمەتانەى خراونەتە پاڵ بەرپرسە ئەمریکىو بیانیەکانى تر کە یەکێکیان خودى پۆڵ برێمەرە.
ئەم ئەنجومەنە هەروا دەبێ خەریکى ئامادەکردن و پەسەندکردنى نزیکەى 50 قانوونى تازە بێ کە لە دەستوورى تازەدا ئاماژەیان بۆ کراوەو پێویستە بە قانوونى تایبەت ئەو مادە قانوونیانە شى بکرێنەوەو بخرێنە چوارچێوەى پراکتیزەکردن تاکو کاریان پێ بکرێت. ئەم قانوونانە دەشێ بە شێوەیەک ئامادەبکرێن کە دەستوورەکە دەوڵەمەندتر بکەن ، بەڵام دەشێ بە پێچەوانەوە دانانى ئەو قانوونانە ببێتە هۆى کەمکردنەوەى مافەکانى گەلى کوردستان بە تایبەتى و گەلى عێراق بە گشتى و دەستوورەکە لە کونجێکى تەسکدا حەشاربدرێت. لێرەدا هەر بۆ نمونە ئاماژە بۆ بڕگەى دووەمى مادەى 4ى دەستوور دەکەین کە تایبەتە بە چۆنیەتى پیادەکردنى حوکمەکانى ئەو مادەیە سەبارەت بە بەکارهێنانى زمانى کوردى ، هەروا بڕگەکانى مادەى 12 سەبارەت بە ڕێکخستنى ئاڵاى تازەى عێراق و دروشم و سروودى نیشتمانى کە پێویستە بە قانوونى تایبەت دابرێژرێن تاکو بگونجێن لەگەڵ پێکهاتەکانى گەلى عێراقدا. هەروا پێویستە بە پێى قانوون ئەو کارانەى پەیوەندیان بە دەوڵەتنامە(رەگەزنامە)ەوە هەیە دیارى بکرێن و ڕێکبخرێن. مادەکانى 22 و 23 و 24 و 26 و 27 و 28 و 30 و 31 و 32 و 33 و 34 و 35 و 36 و 37 و 43 و 47 چەند نموونەێکى ترن کە پێویستیان بە قانوونى تایبەت هەیە هەروەها مادەى ( 58 )ى قانونى کاتى بەڕێوەبردنى دەوڵەتى عێراق (TAL) کە ئێستا بووە بە مادەى (136)ى دەستوورى تازە ، پێویستە بە قانوونێکى تایبەت ناوەڕۆک و میکانزمى جێبەجێ کردنى شى بکرێتەوە . ئەو بڕیارەى کە حکومەتى عەلاوى لە مانگى کانوونى یەکەمى 2004 کە تایبەتە بە دانانى دەستەێکى باڵا بۆ ئاسایى کردنەوەى بارى کەرکوک بە سەرۆکایەتى کاک حەمید مەجید موسى کافى نییە . ئەو پڕۆژە قانوونیەى کە لە 8ى شوباتى 2005 ئامادەم کردووە سەبارەت بە پێکهاتەو شێوەى کارکردنى ئەو دەستەیەو سنوورى دەسەڵاتەکانى دەکرێت لەم بارەوە سوودى لێ وەربگیرێ ( دەقى ئەم پڕۆژەیە هەفتەنامەى هاوڵاتى بە کوردى بڵاوى کردووەتەوە ) . بە بۆچوونى من پێویستە ئەو دەستەیە پێک بێت لە 3 تا 5 ئەندام کە یەکێکیان نوێنەرى حکومەتى ناوەندى بێ و ئەوى تریان نوێنەرى حکومەتى هەرێمى کوردستان و سێهەمیان نوێنەرى ئەنجومەنى ئوستانى کەرکوک ، لەگەڵ دوو پسپۆڕ و شارەزا کە چاکترە یەکێکیان تورکمان بێ . هەموو دەسەڵاتەکان بە دەست ئەم دەستەیە بێ کە تواناى دروست کردنى لیژنەى تایبەتى هەبێ لە کەسانى شارەزا لە بوارى قانوون و پلاندانان و ئابوورى و پەروەردە و زانکۆ و هەموو بوارەکانى تر . ئەو لیژنانەى لە پەرلەمانى کوردستان و لە ئەندامانى سەرکردایەتى پارتى و یەکیەتى پێکدێن دەبێ هاوکارى ئەو دەستەیە بکەن و بەڵام دەست نەخەنە ناو کارەکانیەوە . لە هەمووى گرنگتر پێویستە وەزارەتەکانى عێراقى و کوردستانى بە هەموو شێوەیەک هاوکارى لەگەڵ ئەم دەستەیەدا بکەن و بڕیارەکانى جێبەجێ بکەن ، جگە لە پشتگیرى و هاوکارى مادى و مەعنەوى . مادەى 62 کە زۆر بە نارێکىو شپرزەیىو لێڵىو نەزانینەوە دارێژراوە ، پێویستى بە قانوونێکى تایبەت هەیە کە مادەکانى بە ڕوونى باس لە ئەرکەکانى ئەنجومەنى یەکگرتوو بکەن. کەواتە رۆڵى ئەم ئەنجومەنە لە رۆڵى کۆمەڵەى نیشتمانى عێراقى گەلێک فراوانتر دەبێ ، بۆیە گەر خەڵکى کوردستان تیمێکى بەسەنگ و قورس نەنێرێتە ناو ئەو ئەنجومەنە بۆ بەشدارىکردنیان بە شێوەێکى چالاکانە لە داڕشتنى ئەو قانوونانەدا ، جارێکى تر گەلەکەمان تووشى نەهامەتى دەبێتەوە. مەترسی لەوەدایە ئەمجارە گەلى کوردستان لە ڕێگاى پرۆسەیەکى شەرعیەوە بەشداری لە پرۆسەی دامەزراندنەوەى دەوڵەتى عێراقیان کردووە. پێشتر بە بەردەوامى دەمانگوت ئەم بەشەى کوردستان بە بێ رەزامەندبوونى خەڵکەکەى لکێندراوە بە دەوڵەتى عێراقەوە، بەڵام ئێستا هەر سەرپێچییەک لە بەندەکانى ئەو دەستوورە بکرێت بەرپرس دەبین ، چونکە زۆرینەى خەڵکى کوردستان دەنگیان بۆ داوە. لەمەودوا هەر حکومەتێک لە بەغدا حوکمڕانى بکات بە پێى ئەو دەستوورە ، بە حکومەتی شەرعى دەدرێتە قەڵەم لەلایەن دەوڵەتانى دونیا و کۆمەڵگاى نێو دەوڵەتیەوە.
سەنگى فراکسیۆنى کوردستانى لەناو کۆمەڵەى نیشتمانى عێراقى کە فراکسیۆنى دووەم بوو ، تا رادەێک قورس و سەنگین بوو ، بەڵام بارى تازەى سیاسى عێراق بە هۆى بەشدارى کردنى بەشێکى زۆر لە لایەنە سیاسیەکانى عەرەبى سوننە لە هەڵبژاردنى داهاتودا کە هەڵوێستیان دیارە بەرامبەر داخوازیەکانى گەلى کوردستان ، گۆڕاوە . ئەگەر فراکسیۆنى کوردستانى سەنگى جارانى لەناو ئەم ئەنجومەنەدا نەبێ ، ئەو دەستکەوتانەى لە دەستوورى عێراقیدا بە دەستمان هێناوەو پێى ڕازى نەبووین ، ئەگەرى کەمکردنەوەیان لە ئارادایە ، چ بەهۆى ئەو قانوونانەى بەندەکانى دەستوور رێک دەخەن و شیان دەکەنەوە ، چ بە هۆى دەستکارىکردنى راستەوخۆى دەستوورەکەوە . ئەم هەموو هۆیانە وامان لێ دەکات بڵێین بەشداریکردنمان لە هەڵبژاردنى ئەنجومەنى تازەى عێراق ئەرکێکى نیشتمانیەو دەبێ بیر لە "سزادانى" حیزبە دەسەڵاتدارەکانى کوردستان نەکەینەوە ، چونکە هەموو گەلى کوردستان لە بەشدارى نەکردنماندا زەرەرمەند دەبێ.
لێرەدا پێم باشە مادەى 62 دەستوورى عێراقى شى بکەمەوە تاکو بزانین ئەگەر بەشێوەێکى نارێک و مەترسیدار قانوونێکى بۆ دابرێژێرێ ، کورد چەند زەرەرمەند دەبێت. چەند جارێک بە نووسین و لە کۆبوونەوەکانى ناو پەرلەمان و دەرەوەى پەرلەمانیش ، پێش پەسەندکردنى رەشنووسى دەستوورەکە ، سەرنجى هەمولایەکم راکێشاوە بۆ بنەماکانى سیستەمى فیدرالىو وتوومە دەوڵەتێک ناوى فیدرالیەتى لێ نانرێت گەر پەرلەمانەکەى پێک نەهاتبێ لە دوو ئەنجومەنى هاو سەنگ ، یەکێکیان لەلایەن تێکراى خەڵکى ئەو وڵاتەوە هەڵدەبژێردرێ ، ئەوى تریان لەلایەن هەرێمەکانەوە. ئەو کەسانەى بەشداریان لە ئامادەکردنى رەشنووسى دەستوورى عێراقیدا کردووە دەبوو ئەم راستیە لەبەرچاوبگرن. گەر بێتو بۆ مادەی 62 قانوونێکى پتەو دانەرێژرێت کە تێیدا چارەسەرى کەموکورتیەکانى ئەو مادەیە نەکرێت ، دەکەوینە بەر رەحمەتى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراقیەوە کە ئەندامەکانى لەلایەن هەموو گەلى عێراقەوە هەڵدەبژێردرێن. لە راستیدا پەرلەمانى ئێستاى عێراق بە پێى مادەى 47ى دەستوور پێکهاتووە لە یەک ئەنجومەن و هەموو دەسەڵاتەکانیش بەو ئەنجومەنە دراون. ئەنجومەنى دووەم کە (ئەنجومەنى یەکگرتوو)ە تا ئێستا هەر بۆ "وەزنى شیعر" ناو لێنراوە. ئەم ئەنجومەنە وەک لە مادەى 62دا هاتووە، پاشان دادەمەزرێت ، کە نوێنەرایەتى هەرێمەکان و ئەو پارێزگایانە دەکات کە لە نێو هەرێمێکدا نین ، بەڵام " پێکهاتەکەىو مەرجەکانى ئەندامیەتى تێیداو دەسەڵاتەکانى و هەرچى پەیوەندى پێیەوە هەیە بە قانوون دادەنرێت ، بە زۆرینەى دوو لەسەر سێى ئەندامانى ئەنجومەنى نوێنەران". ئەم ئەنجومەنە دەبوو لە ئەنجومەنى نوێنەران باڵادەستتر بێ ، وەک ئەوەى لە دەستوورى بەشى هەرە زۆرى دەوڵەتە فیدرالیەکانى جیهاندا هاتووە ، بەڵام لە دەستوورى عێراقدا جارێ هەر بەناو دامەزراوەو لە داهاتووشدا بە پێى قانوونێک دەسەڵاتەکانى دیارى دەکرێن کە ئەنجومەنى نوێنەران پەسەندى دەکات! هەڵەێکى تر کە هەڵەى خۆمانە ، دواخستنى ئامادەکردنى دەستوورى هەرێمى کوردستان بوو بۆ پاش پەسەندکردنى دەستوورى عێراقى. لە وەتەى سیستەمى فیدرالی لە مانگى تشرینى یەکەمى 1992 پەسەندکراوە ، بە بەردەوامى داوامانکردووە و هەوڵمان داوە دەستوورێک بۆ هەرێمى کوردستان پەسەندبکرێت. پەسەندکردنى سیستەمى فیدرالى بۆ عێراق بەلاى منەوە لە ئامادەکردنى دەستوورێکى تایبەت بۆ هەرێمى کوردستان گەورەترە ، چونکە پەسەندکردنى سیستەمى فیدرالى بووە هۆى هەڵتەکاندنى سیستەمى حوکمڕانىکردن لە عێراقدا کە لە سەرەتاى دامەزراندنى ئەو دەوڵەتەوە لەسەر بنەماى سەنترالیزم دارێژراوەو کارى پێکراوە. پەرلەمانى کوردستان کە سیستەمى فیدرالى پەسەندکرد بۆ پاشە رۆژى عێراق پرسى بە حکومەتى بەغدا نەکرد ، کەواتە بۆ دەبێ ئەو هەموو ساڵانە چاوەرێى دەستوورى عێراقى بکەین تاکو دەستوورەکەمان گونجاو بێ لەگەڵ دەستوورى ناوەندیدا؟
لە کۆنفرانسێکى قانوونى کە لە ئەیلولى 1994 لە زانکۆى پرنستنى ئەمریکى بەسترا ، کۆمەلێک شارەزاو پسپۆرانى بیانىو عێراقىو کورد بەشداریمان تێدا کرد ، ئەم مەسەلەم خستە بەرچاویان. بەشى هەرە زۆرى پسپۆرە ئەمریکى و بیانیەکان پشتگیریان لە بۆچوونى ئێمەدەکرد ، بەڵام عراقیەکان بە عەرەب و تورکمانەوە رەخنەیان لێ گرتین. لەو باوەڕەدام ئێستاش پێیان بکرێت هەوڵدەدەن دەستوورێک بۆ هەرێمى کوردستان پەسەند نەکرێت ، بەڵام دەستوورى تازەى عێراق ڕێگاى بە دانانى دەستوورى تایبەت بە هەرێمەکان داوە.
ئەگەر لە کاتى خۆیدا دەستوورێک بۆ هەرێمى کوردستان پەسەندبکرابا ، ئەو دەستوورە ئێستا وەک سیستەمى فیدرالى دەبووە بەشێک لەو سیستەمە قانوونیەى کە مادەى 137 ى دەستوورى تازەى عێراق دانى پێداناوە. بەداخەوە ئەو قانوونناسە کوردانەى کە دەیانگوت پێویستە دەستوورەکەمان پاش بخەین تا دەستوورى عێراقى پەسەند دەکرێت ، لەبەر هەر هۆیەک بێ ، دووربوون لەم واقیعە. لە سیمینارێکدا کە پسپۆرێکى فەرەنسى خەڵکى ویلایەتى (کێبەکى) کەنەدیە لە رۆژى 28 ى نۆڤەمبەرى 2005 پێشکەشى ئەندامانى لیژنەى ئامادەکردنى دەستوورى هەمیشەیى کوردستانى کرد لە پەرلەمانى کوردستاندا ، داواى پەلەکردنى لێ کردین لە دانانى هەموو قانوونەکانى کوردستان ، بە دەستوورەوە ، و خوازیاربوو ئەو دەستوورە پێش دەستوورى عێراق ئامادە بکرابا! وادیارە نەخۆشى خۆ بەکەم زانین لەناو رووناکبیرانیشدا هەر باوە. پەسەندکردنى دەستوورى هەرێم پێش دەستوورى عێراقى دەبووە هۆى ئەوە کە داواکاریەکانى گەلەکەمان لە دەستوورى خۆمان بچەسپێنین کە ئێستا دەبوونە بەشێک لەو سیستەمە قانوونییەى کە دەستوورى عێراقى قبووڵىکردووە. ئەندامانى لیژنەى ئامادەکردنى پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان ئێستا زوو زوو تەماشاى بەندەکانى دەستوورى هەمیشەیى عێراق دەکەن تاکو دڵنیابن لەوەى ئەو بەندانەى پێشنیاز دەکرێن گونجاو بن لەگەڵ ئەو دەستوورەدا ، چونکە بڕگەى یەکەمى بەندى 13 دەستوورى عێراقى دەڵێ" ئەم دەستوورە بە پایەدارترین و باڵاترین قانوون دەژمێردرێت لەسەرتاسەرى عێراقدا ، هەمووان پێى پابەندن بە بێ بەدەربوونى کەسێک". بڕگەى دووەمى هەمان بەند جاریکى تر باڵادەستى ئەو دەستورە دووپات دەکاتەوەو دەڵێ " نابێت قانوونێک دابنرێت لەگەڵ ئەم دەستوورەدا ناکۆک بێت ، هەر دەقێکیش لە دەستوورى هەرێمەکاندا یان هەر دەقێکى دیکەى قانوونى لەگەلیدا ناکۆک بێت ، بە پووچەڵ دەژمێردرێت".
دەزگاکانى هەرێمیش، پاش جێبەجێکردنى دەستوورى هەمیشەیى عێراق ، دەبێ پابەند بن بەو دەستوورەوە . بۆ نموونە ، پەیوەندىکردنیان بە دەزگا دەوڵەتى و نێو دەوڵەتیەکانەوە لە پاش دامەزراندنى حکومەتى تازەى عێراق ، چونکە دەبێ لە چوارچێوەى بەندەکانى دەستوور ئەو پەیوەندیانە ئەنجام بدەن َ. سیستەمى فەرمانرەوایى لە عێراقدا و پەیوەندى هەرێمى کوردستان بە حکومەتى ناوەندیەوە لەدەستوورى هەمیشەیى عێراقدا دیارى کراوە ، ئەو پەیوەندیەى کە زیاتر لە 14 ساڵ پچڕابوو ، ئێستا بە پێى ئەو دەستوورە ڕێک خراوەتەوە . بەڵام پێش بەسەندکردنى دەستوورى هەمیشەیى عێراق دەمانتوانى دەستوورێکى تایبەت بە هەرێم ئامادەبکەین ، وەک چۆن لە ساڵى 1992دا سیستەمى فیدرالیمان پەسندکرد ، بەو شێوەیە دەستوورەکەشمان دەبوو بە بەشێک لەو سیستەمە قانوونییەى کە بەندى 137 دەستوورى عێراقى دانى پێداناوە. بە پێى ئەو بەندە " ئەو قانوونانەى لە ساڵى 1992 بەولاوە لە هەرێمى کوردستان دانراون کاریان پێ دەکرێت و هەموو بریارەکانى حکومەتى هەرێمى کوردستان _ بە بریارەکانى داداگاو رێککەوتنامەکانیشەوە – کاریان پێ دەکرێت ، مەگەر هەموار بکرێت یان هەڵبوەشێتەوە بە پێى قانوونەکانى هەرێمى کوردستان لەلایەن لایەنى دەسەڵاتدارەوە ، بە مەرجێک ناکۆک نەبن لەگەڵ دەستووردا".
لە نووسینێکدا لە 9 ى ئادارى 2005 لە هەفتەنامەى (هاوڵاتى) بڵاومکردووەتەوە لە ژێر دێرى "کاتى پەسەندکردنى دەستوور بۆ هەرێمى کوردستان هاتووە" نووسیبوم "پەرلەمانى کوردستان لە مانگى تشرینى یەکەمى 1992 سیستەمى فیدرالى بۆ پاشەرۆژى عێراقى پەسەندکردووە، بەم چەشنە لە بەشێکى رزگارکراوى کوردستاندا قەوارەیەکى سیاسى (دێ فاکتۆ) دامەزراوە کە دەزگاکانى دەسەڵاتەکانى دەوڵەتیی پراکتیزە دەکەن: دەسەڵاتى ناوخۆیىو پەیدوەندىکردن بە دەرەوە لەگەڵ داکۆکىکردن لە سنوورى ئەو بەشە رزگارکراوەى کوردستان. ئەم هەنگاوە دەبوو هەنگاوێکى دیکەى بەدوادا بوایا کە بریتی بوو لە دانانى دەستوورێک بۆ ئەو هەرێمە بۆ رێکخستنى پەیوەندى نێوان دەسەڵات و دەزگاکانى هەرێم تاکو هەریەکەیان ئەرک و دەسەڵاتەکانى خۆى بزانێ وهاوڵاتیانیش ئاگادارى ماف و ئەرکەکانیان بن". بەشێک لە قانوونناسانى کوردستان رەخنەیان دەگرد و دەیانگوت چۆن دەبێ دەستوورى هەرێمى کوردستان پێش دەستووری عێراقى پەسەندبکرێ؟ دەمانپرسى بۆ دەکرێ سیستەمى فیدرالى پەسەندبکرێت بۆ پاشە رۆژى عێراق ، بێ ئەوەى پرس بە حکومەتى بەغدا بکرێت ، بەڵام نابێ دەستوورێکى تایبەت بۆ هەرێمى کوردستان دابنێین کە حوکمەکانى تایبەتن بە هەرێمى کوردستانەوە؟ دواخستنى دانانى دەستوورى هەرێمى کوردستان پاش پەسەندکردنى دەستوورى عێراق زەرەرێکى گەورەى لە گەلەکەماندا.
لە 15 دیسەمبەرى 2005 جارێکى تر هەموو خەڵکى عێراق دەنگدەدەن بۆ هەڵبژاردنى ئەنجومەنێکى تر کە هەموو دەسەڵاتەکان لە عێراقدا بەو تاقە ئەنجومەنە دراون. بەرژەوەندى پاشەرۆژى گەلەکەمان دەبێ بخەینە پێش رەخنەو گلەیەکانمان لە هەردوو حیزبى دەسەڵاتدارو نەخرێنە خانەى"تۆڵە سەندنەوە" لەو دوو حیزبە. هەموو کەسێک دەبێ دەنگ بدات ، چونکە بۆ پاشەرۆژى کوردستان دەنگ دەدات ، نەک بۆ ئەو دوو حیزبە کە دەبێ جارێکى تر بچنەوە بە سیاسەت و رەفتارى سیاسیانەى خۆیاندا .
روونەکردنە سەندووقەکانى دەنگدان ناحەزانى گەلەکەمان شاد دەکات و ئەو دەستکەوتانەى تا ئێستا بە دەستمان هێناوە لەدەستیان دەدەین. با هەوڵ بدەین ئەو دەستکەوتانە بچەسپێنین و پەرەیان پێ بدەین و بەهێزتریان بکەین ،بەڵام بەشدارى نەکردنمان دەبێتە هۆى لە دەستدانیان لەسەر ئاستى نێوخۆیىو نێو دەوڵەتیش.
بارى ئێستاى کوردستان وەکو ئەو دەمە نییە کە دەنگ بۆ رەشنووسى دەستوورى عێراقى دەدرا. ئەو رەشنووسە کە خەڵکانێک دەنگیان بۆ نەدا بە مەبەستێکى تایبەتى بوو، وایان دەزانى بە دەنگ نەدان بەو رەشنووسە ئاگادارى راى گشتى عێراقىو جیهانى دەکەنەوە کە ئەو رەشنووسە بەشى زۆرى داواکارىو ئاواتەکانى گەلى کوردستانى تێدا نییە. بەڵام ئەو رەشنووسە ئەمرۆکە بووە بە دەستوورو کارى پێ دەکرێت پاش دامەزراندنى حکومەتى ئایندەى عێراق لە پاش هەڵبژاردنى رۆژى 15 دیسەمبەر.
هەولێر 28 ى تشرینى دووەمى 2005

لە چاوپێکەوتنێکی هەفتەنامەى (جەماوەر) لەگەڵ دکتۆر نورى تاڵەبانى

کاربەدستانى عێراق، سەددامیان بە شێوازێک لە سێدارەدا کە خۆى و هەوادارانى خوازیارى بوون

لە سێدارەدانى سەددام لە رۆژى یەکەمى جەژنى قوربان و نیشاندانى لەسەر شاشەى تەلەفزیۆن، بیروڕاى جیاوازى لێکەوتەوە، لەو دیمانەدا، دکتۆر نورى تاڵەبانى، یاساناس و شەندامى پەرلەمانى کوردستانن تیشک دەخاتە سەر ئەو پرسەو لە رووى یاساییەوە بیروڕاى خۆى دەربڕى.
پرسیار: چۆن دەڕواننە کارى لە سێدارەدانى سەددام حوسێن؟
وەڵام: لەسێدارەدانى دڕوندەترین دیکتاتۆرى ئەم سەردەمە بەو شێوازەى لە 30 کانوونى یەکەمى 2006دا ئەنجامدرا هەڵوێستى جۆراوجۆرى لێکەوتەوە، چ لەسەر ئاستى عێراق بێ یان لەسەر ئاستى نێو دەوڵەتى. چەند وڵاتێکى عەرەبى و چەند ڕێکخراوێکى عەرەبى و بیانى، کە بەشێکیان هەرگیز دۆستى رژێمى سەددام نەبوون، وەک ڕێکخراوى (ئەمنیستى ئینتەرناشناڵ)، هەڵوێستێکى چاوەڕوان نەکراویان هەبوو. پرسیار لەوەدایە ئایا ئەو هەڵوێستانە چاوەڕوان نەکراو بوون، یان هەڵەیەک لە ئارادا بوو کە بووە هۆى ئەو جۆرە کاردانەوەیان؟
دەستگیرکردنى سەددام بەو شێوەیەى لە کەنالەکانى تەلەفزیۆندا چاومان پێکەوت گرنگترین هەواڵى ئەو ساڵە بوو، هەروەها دەستکەوتێکى گەوەرەش بوو بۆ گەلانى عێراق. وێنەى دەرهێنانى سەددام بەو سەرو ریشەوە لەو کونە مشکەدا سەلماندى کە ئەو پیاوە بەو شێوە نەبوو کە هەوادارانى پرۆپاگەندەیان بۆ دەکرد کە گوایا مرۆڤێکى "ئازا"و "چاونەترسە". دەکرا ئەو ئینتیباعە لە بیرو یادى خەڵکدا بمێنێتەوە ئەگەر کاربەدەستان عێراق ژیرانە هەڵسوکەوتیان لەگەل پرۆسەى دادگەیکردنى و شێوازى لە سێدارەدانى بکردبا، بەڵام بەداخەوە لەم ئەزموونەشدا سەرکەوتوو نەبوون.
دادگەیکردنى سەددام و ئەو تاقمەى لەگەڵیا بوون نە بە پێى قانوونى عێراقى بەڕێوەچووە، نە بە پێى بنەماکانى قانوونى نێو دەوڵەتى. هۆیە سەرەکیەکەشى دەگەڕێتەوە بۆ هاوکارى نەکردنى کاربەدستانى عێراقى لەگەڵ دادگە نێو دەوڵەتیەکان کە تایبەتن بە دادگەیکردنى تۆمەتباران بە تاوانى جێنۆساید و تاوانى دژ بە مرۆڤایەتى. دادگەى باڵاى تاوانەکان لە عێراق دەیتوانى شێوازى هەڵسوکەوتى لەگەڵ تۆمەتباراندا بە پێى هەڵسوکەوتى ئەو دادگەیانە بەڕێوەبەرێت. هەر لەسەرەتاوە هەرگیز لەگەڵ ئەوەدا نەبووم کە دادگەیکرنى سەددام و تاقمەکەى لەسەر شاشەکانى تەلەفزیۆندا بڵاوبکرێتەوە، چونکە دیاربوو خۆى و هەوادارانى بە تایبەتى لە وڵاتانى عەرەبیدا، بە شێوەێکى دیکە بەکاریان دەهێنا، چ بۆ پرۆپاگەندەکردن بێت یان بە سووکایەتیکردن بە دادگەو شایەتەکان و تێکرا سستمى حوکمڕانیکردن لە عێراقدا. بڵاونەکردنەوەى دادگەیکردنی سەددام و تاقمەکەى بە پێشێلکارى مافى تۆمەتبار نادرێتە قەڵەم، چونکە مەرج نییە هەموو دادگەیکردنێک لەسەر کەنالەکانى تەلەفزیۆندا بڵاوبکرێتەوە. ئەگەر وێنەى سەددام و دادگەییکردنەکەى بڵاونەکرابایەوە، خەڵکەکە هەر بە چاوى رۆژى گرتنى تەماشای سەددامیان دەکرد. دەکرا بەشێک لە پرۆسەى دادگەییکردنەکەى لە ڕێگاى رادیۆوە بڵاوبکرێتەوە، بەڵام لە ژێرچاودێرى دەزگاى دادوەرى گشتیی.
سزاى لەسێدارەدان بۆ ئەو تاوانبارانەى بەشى زۆرى ژیانیان بە تاوان و تاوانکارییەو بەسەربردووە، بە تایبەتى ئەوانەى تاوانى دژ بە مرۆڤایەتییان ئەنجامداوە، سزاێکى ڕەوایە. شەریعەتى ئیسلام و قانوونى بەشى هەرە زۆرى دەوڵەتانى جیهان ڕێگا بە سێدارەدانى تاوانبارنى گەورە دەدەن، چ بە سێدارەدان بێ یان بە لەناوبردنى بە شێوازێکى دیکە. تاوانبارێکى وەک سەددام کە لە ماوەى دادگەیکردنیدا هیچ جۆرە پەشیمانییەکى دەرنەبڕى سەبارەت بەو هەمو تاوانانەى کردوونى، دەبێ سزاکەى هەر لەسێدارەدان بێ، بەڵام جێگاى داخە ئەو کارە بە شێوازێک ئەنجامدرا کە لە بەرژەوەندى هەوادارانى سەددامدا بوو. کورد دەمێکە وتوویەتى "کارى نەزانێک بە سەد دانا چاک ناکرێت"! کاربەدستانى عێراق، لەبەر هەر هۆیەک بێ، سەددامیان بە شێوازێک لە سێدارە دا کە خۆى و هەوادارانى خوازیارى بوون، چونکە سەددام دەیزانى لەناودەبرێ و نامێنێ، بەڵام دەیویست ناوێک بۆ خۆى بەجێبهێڵێ کە شایستەى نەبوو.
پرسیار: وەک قانوونناسێک لەسێدارەدانى سەددام بە شێوازێکى قانوونى ئەنجامدرا یان نا؟
وەڵام: ئەگەر تەماشاى بڕگەى 12 ى ماددەى 36 دەستوورى عێراقى بکەین لەگەڵ چەند ماددەێکى دیکەدا لە قانوونى سزادانى عێراقى و قانوونى ڕێڕەوى سزایى عێراقى، دەبێ بڵێین پرۆسەى لەسێدارەدانى تاوانبار سەددام بە پێى دەستوورو ئەو دوو قانوونە ئەنجام نەدراوە.
بڕگە 12 ماددەى 36ى دەستوورى عێراقى دەڵێت بڕِیارى دادگە بە حوکمى لە سێدارەدانى تاوانبار جێبەجێ ناکرێت تا پەسەند نەکرێت لەلایەن سەرەک کۆمار یان جێگرەکەی، بە دەرچوونى فەرمانێکى تایبەتى. ئەو بڕیارانەى لەلایەن دادگەکانى عێراقى یەوە بە حوکمى لەسێدارەدان دەرچوون لەلایەن دەستەى سەرۆکایەتییەوە پەسەندکراون ئەوجا جێبەجێ کراون، بەڵام لە سێدارەدانى سەددام بە بڕیارى سەرەک وەزیران جێبەجێ کرا. مەترسى لەوەدایە ئەم هەڵوێستەى سەرەک وەزیران لە ئایندەشدا ببێتە نەریت، هەر کارێک دەستەى سەرۆکایەتى پەسەندى نەکات، سەرەک وەزیران بە بڕیارێکى تایبەتى خۆى جێبەجێى بکات.
لەلاێکى دیکەوە، بە پێى ماددەى 27ى قانوونى دادگەى باڵاى تاوانەکان لە عێراق، بڕیارى لەسێدارەدانى تاوانبار دواى تێپەربوونى 30 رۆژ، لە رۆژى پەسەندکردنى ئەو بڕیارە لەلایەن دادگەى تەمییز ئەوجا جێبەجێ دەکرێت، بەڵام لە سێدارەدانى سەددام پێش تەواوبوونى ئەو ماوە دیاریکراوە ئەنجامدراو لەیەکم رۆژى جەژنى قورباندا، کە ئەوەش بە پێچەوانەى ماددەى 290ى قانوونى ڕێڕەوى سزایى عێراقى بوو کە ڕێگا بە جێبەجێ کردنى حوکمى لەسێدارەدان نادات لە رۆژانى هەینى و جەژندا بۆ کەسێکى موسوڵمان، ئەمەش هەوادارانى سەددام و دامودەزگاکانى بەعس لە وڵاتانى عەرەبى و جیهاندا قۆستیانەوە. لە کاتى جێبەجێ کردنى بڕیارى لەسێدارەدانى سەددام کەسانێک، بە وێنەو بە دەنگ هوتافیان بە ناوى موقتەدا سەدرو باقر حەکیم دەکێشا، ئەوەش دەریخست مەسەلەکە تۆڵە سەندنەوەیە نەک جێبەجێ کردنى بڕیارێکى دادگە. جگە لەوەش کەسانێک ئامادەى کارى جێبەجێ کردنى بڕیارى لەسێدارەدانى تاوانبار سەددام بوون کە نەدەبوو لەوێ بن. بە پێى قانوون، تەنیا دادوەرێک و ئەندامێکى داواکارى گشتى و نوێنەرى وەزارەتى ناوخۆ و بەڕێوەبەرى ئەو زیندانەى کە حوکمى لەسێدارەدانى تێدا جێبەجێ دەکرێت، لەگەڵ پزیشکێک دەبێ ئامادە بن. هەرووها دەبێ ڕێگا بە تاوانبار بدرێت دوا وتەى خۆى بڵێ و لە کۆنووسێکدا تۆمار بکرێت، کەچى لە کاتى لەسێدارەدانى تاوانبار سەددامدا قسەى جۆراوجۆرى پێ وتراو ئەویش بە جنێو وەڵامى داونەتەوە!
پرسیار: بە بۆچوونى ئێوە، جێبەجێ کردنى حوکمى لەسێدارەدان بەسەر سەددامدا کاردانەوەى لەسەر بەرپرسیاریەتى سەددامدا نابێ سەبارەت بە تۆمەتەکانى دیکە، بە تایبەتى تۆمەتى ئەنفال و هەڵەبجە و... کە دژ بە گەلى کورد ئەنجام دراون؟
وەڵام: پێویست بوو هەموو ئەو تۆمەتانەى دەخرێنە پاڵ سەددام، بە تایبەتى تۆمەتى ئەنفال و بەکارهێنانى چەکى کیمیاوى لە هەڵەبجەى شەهیدو لە شوێنەکانى دیکەى کوردستان، لەگەڵ وێرانکردنى پتر لە 4000 گوند و دەرکردنى فەیلیەکان و کوشتنى هەزارەها خەڵکى بێ گوناە چ لە دوجەیل بێ یان لە کاتى سەرکوتکردنى ڕاپەرینى بەهارى ساڵى 1991 و کوشتن و لەسێدارەدانى هەزارەها کەسى دیکەى بێ تاوان کە بەشێکیان منداڵ بوون، بەڵێ دەبوو لە سەرەتاوە ئەم هەموو تۆمەتانە بخرێنە پاڵ سەددام، دەکرا پاشان دەست بە دادگەیکردنى بکرێت، تۆمەت لەدواى تۆمەت. کورد لەوەشدا زەرەر مەند بوو. هەرچەندە تۆمەتى ئەنفال و تۆمەتەکانى دیکە لە ئەستۆى تۆمەتبارانى دیکەدا ماونەتەوە و دەبێ دادگەیکردنیان بەردەوام بێت، بەڵام لە سێدارەدانى تۆمەتبارى سەرەکى کە تاوانبار سەددام بوو کە بە فەرمانى ئەو ئەو هەموو تۆمەتانە ئەنجامدراون، رەونەق لە دادگەیکردنەکەدا ناهێڵێ. بە پێى ماددەى 30 قانوونى ڕێڕەوى سزایى عێراقى، مردنى تۆمەتبار دەبێتە هۆى ئەوە کە ئەو داوایە سزاییانەى لەسەرى ماون، دەبىِ دادگە کۆتایى پێ بێنێت. لێرەدا بە بیرى ئەو بەرپرسە کوردانە دەخەینەوە کە بەڵێنیان بە خەڵکى هەلەبجەى شەهید دابوو سەبارەت بە تۆمەتى بە بەکارهێنانى چەکى کیمیاوى لە هەڵەبجە، کە سەددام دەبێ لەو شارە دادگەیى بکرێت. بۆ هەوڵى ئەوەیان نەدا تەنیا دانیشتنێک لە دانیشتنەکانى دادگەى بالاِى تاواناەکانى عێراقى لە هەڵەبجە ببەسترێت؟
----------------------------------
هەولێر 6 کانوونى دووەمى 2007
هەفتەنامەى (جەماوەر)، ژمارەى (206)ى رۆژى 8ى کانوونى دووەمى 2007.

کەرکوک بۆ مێژوو دەدوێت، لەگەڵ دکتۆر نورى تاڵەبانى

"کەرکوک بۆ مێژوو دەدوێت" بریتیە لە چەند چاوپێکەوتنێک لەگەڵ کۆمەڵێک کەسایەتی کەرکوک دەربارەى بارودۆخى کۆن وتازە لەو شارەدا، لە سەرەتاى 2007 دا لەلایەن مەکتەبى بیرو هۆشیارى(ی.ن.ک.) ئامادەکراوەو بڵاوکراوەتەوە. چەند پرسیارێک ئاراستەى دکتۆر نورى تاڵەبانى کراوە، لێرەدا پوختەى ئەو چاوپێکەوتنە بڵاودەکەینەوە.
پرسیارى یەکەم دەربارەى خۆى وبنەماڵەکەیەتى.
و: لە بنەماڵەێکى ئایینى ناسراوى کەرکوک، کوڕى شێخ جەمیلى تاڵەبانی م، کە شێخى ئیرشادى تەکیەى تاڵەبانى بوو. ئەو تەکیە لە کەرکوک بە تەکیەى گەورە، بە تورکمانى بە(بیوک تەکیە) دەناسرێ، سەرچاوەى تەکیەکانى تاڵەبانى یە لە بەشەکانى کوردستان ودەرەوەى کوردستانیش. لە منداڵیەوە پێم خۆشبوو لە کۆڕى پیاوانى گەورەو بە تەمەن دابنیشم وگوێ لە قسەکانیان بگرم، هەندێ لەو قسانەم لە بیر ماوە، پێم باشە بیانگێڕمەوە تا نەوەى تازەش ئاگادارى ئەو بەسەرهاتوو وڕووداوانە بن.
قوتابخانەى ئیمام قاسمى کوڕان:
لە قوتابخانەى سەرەتایى"ئیمام قاسم"ى کوڕان خوێندنى سەرەتاییم تەواوکردووە، قوتابیەکان وبەشى زۆرى مامۆستاکان کورد بوون، بەڵام بە زمانى عەرەبى دەمانخوێند. لەبەر ئەوەى لە زمانى عەرەبی تێنەدەگەیشتین، مامۆستاکان ناچار دەبوون بە کوردى دەرسەکانمان بۆ ڕوونبکەنەوە. لە قوتابخانەى ناوەندی ودواناوەندی قوتابی تورکمان وعەرەب وکلدان وئاشورى وئەرمەنى لێبوو، بەڵام ژمارەى قوتابیە کوردەکان زیاتر بوو. بەشێک لە قوتابیە عەرەبەکان منداڵى فەرمانبەرو ئەفسەرانى فیرقەى دوو لە سوپاى عێراق بوون، کە مەڵبەندەکەى لە کەرکوک بوو. قوتابخانەى دواناوەندی کەرکوک تەنیا قوتابخانە بوو لە ئوستان (پارێزگا)ى کەرکوک، لەوێدا پێکهاتەى نەتەوەیى کەرکوک بەدى دەکرا، لە شارۆچکەکانى کفرى ودوز وچەمچەماڵ وحەوبجە قوتابیانى ئەو قۆناغە ڕوویان تێدەکرد بۆ تەواوکردنى خوێندنیان.
کێشەى ناوخۆى خوێندکارە تورکمانەکان:
لەناو قوتابیاندا دووبەرەکى وکێشەى ئەتنى کەم بوو، بەڵام لە نێو قوتابیە تورکمانەکاندا جاروبار گیۆمان لە دەنگەدەنگ دەبوو لە کاتى پشوودانا، بەشێکیان سەر بە حیزبى جەلال بایارو ئەوانى دیکە سەر بە حیزبى عیسمەت ئینەنۆ بوون! جەلال بایار لەو سەردەمە سەرەک کومارى تورکیا بوو، حیزبى عیسمەت ئینەنۆ کە حیزبەکەى موستەفا کەماڵ بوو، حیزبى ئۆپۆزسیۆن بوو.
هەندێ بیرەوەرى و ڕووداوى باس نەکراوەتان بۆ دەگێڕمەوە. لە ساڵى 1954 دا ڕێکەوتنامەى سەربازى دوو قۆڵى نێوان حکومەتى عێراق وتورکیا مۆرکرا، سەرەک وەزیرانى ئەو سەردەمەى تورکیا(عەدنان مەندریس) سەردانى عێراقى کرد، پێکەوە لەگەڵ سەرەک وەزیرانى عێراق نورى سەعید بە شەمەندەفەر هاتنە کەرکوک. جگە لە کاربەدەستانى حکومەتی، بەشێک لە تورکمانەکان چوبوون بە پیریانەوە بۆ مەحەتەى شەمەندەفەرى کەرکوک. دەیانگێڕایەوە کاتێ میوانەکان گەیشتوون، قەسابێکى تورکمان بە خۆى وبەرخێکەوە چووەتە بەردەم عەدنان مەندریس بە مەبەستى سەربڕینى لە ژێر پێیدا، بەڵام پێى وتووە "گەورەم، خۆم لەژێر بێتا سەربڕم یان ئەم بەرخە"! هەڵوێستى ئەو قەسابە نەخوێندەوارو نەزانە وچەندەها کەسى وەک ئەو هۆیەکەى پرۆپاگەندەى رادیۆى ئەنقەرە بوو کە بڵاویدەکردەوە تورکمان وکەرکوک بەشێکن لە تورکیاى دایک. هەر لە ناوەراستى پەنجاکانى سەدەى ڕبوردوودا، شەقامێکى گرنگ لە کەرکوک لەلایەن شارەوانییەوە بە شەقامى "سیروان" ناولێنرا. سەرۆکى شارەوانى پارێزەر شێخ فازیل تاڵەبانى بوو، تورکمانە توندڕەوەکان کردیانە هەڵلا، گوایا چۆن دەبێ لە شارێکى وەک کەرکوک شەقامێک بە ناوێکى کوردییەوە ناوبنرێت! لە رۆژنامەکانى تورکیاو هەتا عێراقیش شتى ناڕەوایان دژ بە سەرۆکى شارەوانى بڵاودەکردەوە، وەک ئەوەى ئەو شەقامەى بە ناوى کوڕەکەیەوە ناولێنراوە! ئەوە یەکەم شەقام بوو لە کەرکوک کە ناوێکى کوردی هەبێ.
دەرخستنى کێشەى کەرکوک لەناو شارەکەدا.
دووبەرەکى وناتەبایى نەتەوەیى لە نێو کوردو توکمان پاش 1958 پەڕەى سەند. لە تەموزى ئەو ساڵەدا بەکالۆریۆسم لە کۆلێژى ماف(حقوق) لە زانکۆى بەغدا وەرگردو گەڕامەوە کەرکوک. پاش چەند مانگێ، لە ئۆکتۆبەرى هەمان ساڵ خوالێخۆشبوو مەلا موستەفا بۆ یەکەم جار گەڕایەوە کوردستان. شەوێک لە کەرکوک مایەوە بوو بە میوانى سەرکردەى فیرقەى دوو، جەنرال نازم تەبەقچەلى لە (یانەى ئەفسەران). کوردى کەرکوک بە گەورەو بچوک و هەموو چین وتوێژەکانیانەوە دەچوونە لاى بۆ بەخێرهاتنەوەکردنى. کۆمەڵێک لاو بووین تا شەو لەلاى ماینەوە بۆ پێشوازیکردن لە خەڵک. خوالێخۆشبووان هەمزە عەبدوللاو ساڵح بەگى میرانى لەگەڵیا بوون. رۆژى دواتر بەرەو هەولێر تا شارۆچکەى (پردێ) بەڕێمانکرد، پاش گەڕانەوەشى بۆ کەرکوک چوو بۆ سلێمانى، تا (قەرەهەنجیر) لە گەڵیا بووین. کاتێ لە سلێمانی گەڕایەوە، شەوێکى تر لە کەرکوک مایەوە، لە فڕۆکەخانەى سەربازیى کەرکوک بەرەو بەغدا گەڕایەوەو جارێکى ترخەڵکێکى زۆر لەگەڵیا چووین بۆ بەڕێکردنى. ئامر ئینزیباتى فیرقەى دوو، کە ئەفسەرێکى تورکمان بوو(هیدایەت ئەرسەلان)، بەناوى فیرقەوە هاتبووە فرۆکەخانە بۆ بەڕێکردنى، بەڵام لە فرۆکەخانە کتوپر نەخۆش کەوت و لە ڕێگاى نەخۆشخانەدا دڵى لە راوەستان کەوت. ئەو ئەفسەرە کاتى خۆى بەشدارى لە بەشى زۆرى شەڕەکانى دژ بە بارزانیەکان کردبوو، دەیانگوت لە غەما دڵى لە ڕاوەستان کەوتووە! کوڕێکى قوتابى بوو لەگەڵما ناوى(ساتیع ئەرسەلان)بوو، ئێستا پزیشکە لە کەرکوک، کوردیێکى باشى دەزانى. جارێکیان پرسیارم لێکرد ئەو کوردیە باشە لە کیۆ فێر بووە، وتى لە رەواندوز چونکە باوکى چەند ساڵێک لەوێ ئەفسەر بووە.
تورکمانە توندڕەوەکان مردنى هیدایەت ئەرسەلانیان قۆستەوە بۆ سازدانى خۆپیشاندان، بە هاندانى چەند ئەفسەرێکى قەومى لە فیرقەى دوو. دەتوانم بڵێم دووبەرەکى وناکۆکى لەو رۆژەوە تا دەهات توندتر دەبوو لە نێو کوردو تورکماندا.
نازم تەبەقچەلى:
لە پاش سەرکەوتنى شۆرشى تەموزى ساڵى 1958 جەنرال نازم تەبەقچەلى ناولێنراو بوو بە فەرماندەى فیرقەى دوو لە کەرکوک، کە حوکمى هەموو کوردستانى بە دەستەوە بوو. تەبەقچەلى لە بنەماڵەێکى عەرەبى سوونەى بەغدا بوو، باپیرە گەورەیان لە سوریاوە هاتوون بۆ عێراق، بەڵام هاوسەرەکەى تورکمانى تەلەعفەر بوو. پێوەندى نێوان کوردو تورکمان پاش هاتنى تەبەقچەلى بۆ کەرکوک بەرەو خراپە دەچوو، لە نزیکەوە دۆستایەتى لەگەڵ تورکمانە توندڕەوەکان پەیداکرد، بەتایبەتى لەگەڵ بەشێک لە پارێزەرانى توندڕەو. زوو زوو دەچووە سەر دەعوەتیان ولەگەڵیان کۆدەبووەوە، ئەوەش بووە هۆى ئەوە بزوتنەوەێکى نائاسایى لە نێو تورکمانە توندڕەوەکاندا پەیدابێ کە پێشتر بەو شێوەیە نەبوو. بە کورتى نازم تەبەقچەلى رۆڵێکى سەرەکى بینیوە لە تێکدانى پێوەندى کوردو تورکمان. لەو کتێبەم بەناوى (ناوچەى کەرکوک وهەوڵى گۆڕینى بارى نەتەوەیى ئەو ناوچەیە)کە لە ساڵى 1995 دا بە زمانى عەرەبى لە سوێد چاپکراوە، ئاماژەم بۆ ئەو راستیە کردووە. ماوەیەک پاش گەیشتنى تەپەقچەلى بۆ کەرکوک داواى لە وەزیرى ناوخۆی عێراق عەبدولسەلام عارف کردبوو سەرۆکى شارەوانى کە کورد بگۆڕێ کە کورد بوو. پاش لابردنى تا ڕووخانى بەعس لە ساڵى 2003 دا کورد نەکرایەوە سەرۆکى شارەوانى کەرکوک لە خوالێخۆشبوو شەهید شێخ مارف بەرزنجى بەولاوە، کە لە سەرەتاى 1959 دا بۆ ماوەێکى کەم کرایە سەرۆکى شارەوانى، لەو ساڵەوە تا 1969 هەر تورکمانیان دەکردە سەرۆکى شارەوانى کەرکوک، بەڵام لە ساڵى 1969 دا، مەزهەر تکریتى ئەو پۆستەى پێدرا. باپیرە گەورەى تکریتیەکان لە سوریاوە لەگەڵ سوڵتان مورداى چوارەم هاتوونەتە عێراق بۆ هاوکاریکردنى لەشکرەکەى لە پێناو دەرکردنى سەفەوەییەکان لە عێراق. پێش گەڕانەوەى سوڵتان بۆ ئەستەموول، چەند گوندێکیان پێ دەبەخشێ بەرامبەر هاوکاریکردنیان. پێوەندى تکریتیەکانى کەرکوک لەگەڵ کورد وتورکمان باش بوو. لە کەرکوک جگە لەوان عەرەبى دیکەى لێ نەبوو، عەرەبى (عەگاڵ)لەسەر بەرچاو نەدەکەوتن، بەڵام پاش تەواوکردنى پرۆژەى حەویجە ونیشتەجێکردنى خێڵى عەرەب لەو ناوچەیە، بەشێک لە منداڵەکانیان بۆ تەواوکردنى خوێندنیان دەهاتنە کەرکوک. خەڵکى کەرکوک بە چاوێکى سەیرەوە تەماشاى عەرەبى حەویجەیان دەکرد، چونکە زۆر دواکەوتوو بوون.
پرۆژەى ئاوى حەویجە:
پ: ببوورە دکتۆر گەر بیرت نەپچڕێنم، ئایا پرۆژەى ئاوى حەویجە تەنها بۆ عەرەب بوو، یان بۆ کوردیش بووە، تا چ ڕادەیەک ئەمە راستە؟
وەڵام: لەو باوەڕەدام ئەو پرۆژەیە لە سەرەتاوە هەر بۆ نیشتەجێکردنى خێڵى عەرەبى(بەدو) دروستکراوە. دەڵێن خوالێخۆشبوو سەعید قەزاز کاتێ(موتسەریفى) کەرکوک بووە لە ساڵى 1946 دا، هەوڵیداوە خێلى کۆچەرى کورد لە دەشتى حەویجە نیشتەجێ بکرێن. ئەو پرۆژەیە لە سەرەتاى ساڵى 1936 دا، کاتێ یاسین هاشمى سەرۆکى حکومەت بووە نەخشەى بۆ دانراوە بۆ نیشتەجێکردنى خێڵى(ئەلعوبێد). ئەم خێڵە کە (بەدوو)بوون لە دەشتى جەزیرەى سەر بە موسل خەریکى مەڕوماڵات بەخێوکردن بوون، بەڵام لەگەڵ خێڵى (شەمەر)دا لە شەڕو هەرادا بوون، پاشان ناچاردەکرێن ڕووبکەنە دەشتى (عوزێم) لە پارێزگاى (دیالە). لەوێش لەگەڵ خێڵى (ئەلعەزە)ى عەرەب لە شەڕو ناخۆشیدا دەبن، بۆیە حکومەتى یاسین هاشمى پلانى نیشتەجێکردنیان لە دەشتى حەویجە پەسەند دەکات، بەڵام پرۆژەکە کە بریتى بوو لە هێنانى ئاو لە زێى بچوکەوە بۆ دەشتى حەویجە، بە مەبەستى نیشتەجێکردنى هەردوو خێڵى (ئەلعوبێد)و(جبور) بە چەند ساڵێک ئەوجا تەواو دەبێ. بیستوومە کاتێ سەعید قەزاز موتەسەریفى کەرکوک بووە هەوڵیداوە خێڵى کۆچەرى کورد، بەتایبەتى بەشێک لە تیرەکانى جاف، کە گەرمیان وکوێستانیان دەکرد، لە دەشتى حەویجە نیشتەجێ بکرێن. بەڵام بیستووشمە کە حامید بەگى جاف کە لەو دەمەدا قایمەقامى چەمچەماڵ بووە، پێشنیازى کردووە کە وەزارەتى ناوخۆى عێراق ڕێگا بە بەشێک لە خێڵى جاف بدات لەوێدا نیشتەجێ بکرێن، بەڵام لەسەر ئەو پێشنیازەى لەلایەن ئەو وەزارەتەوە نەقڵ دەکرێ بۆ قەزاێکى دوور، بۆیە دەست لە کار دەکێشێتەوە. حامید بەگ لە چەند خولێکى پەرلەمانى عێراقدا ئەندامى ئەو پەرلەمانە بووە، تا ساڵى 1955. لەو باوەڕەدام ئەو پرۆژیە لەسەرەتاوە بۆ نیشتەجێکردنى خێڵى عەرەب دروستکراوە.
پرۆژەى حەویجە کەى تەواوبوو؟
باس لەوە دەکرێ کە پرۆژەی حویجە لە ساڵى 1936 دا لەلایەن وەزارەتى یاسین هاشمى وە دەستى پێکرابێ. هاشمى لە 28 ى ئۆکتۆبەرى 1936 بە هۆى کودێتاى بکر سدقى یەوە لەسەر پۆستەکەى لادەبرێ و دەچێتە سوریاو لەوێ کۆجى دوایى دەکات. پرۆژەکە لەسەرەتاوە لەلایەن ئەوەوە پێشنیازکراوە، کە بیروڕاى عروبەوى هەبووە، بەڵام پاشتر بە بازووى زیندانیانى کەرکوک، کە بەشى زۆریان کورد بوون، تەواوکراوە، لەماوەى 10 تا 12 ساڵ. بەشى یەکەمى پرۆژەکە پاش 1946 تەواوکراوە، خێڵى (ئەلعوبێد) و(ئەلجبور) وچەند خێڵکى دیکەو چەند بنەماڵەێکى تر لە (دۆر) وتکریت، لە دەشتى حەویجەى ئاوەدانکراوە، نیشتەجێکراون.
سەددام لە مام جەلال (دەبورێ)!
لە کاک دکتۆر موکەرەم تاڵەبانی م بیستوومە، کە وەک نوێنەرى حیزبى شیوعى لە کابینەى ئەحمەد حەسەن ئەلبەکر چەند ساڵێک وەزیر بوو لە ناوەراستى حەفتاکاندا، رۆژێک ئەلبەکر لەبەردەم چەند وەزیرێک پێى دەڵێ سەرۆکى بنەماڵەکەیان کاتى خۆى پەناهەندە بووە لەلاى تاڵەبانیەکان، پیاوەتیان لەگەڵ کردووین. لە دوا ساڵەکانى حوکمى عوسمانی مامێکى وچەند خزمێکى جەندرمەێکى عوسمانى دەکوژن و پەنا دەبەنە لاى شێخانى تاڵەبانى لە دەشتى داقوق، لە خواروى کەرکوک. یەک دوو ساڵ لەوێ دەمێننەوە تا فەرمانى لێخۆشبوونیان بۆ دەردەچێ. لە شێخ جەنگى تاڵەبانى م بیستووە، کە چەند ساڵێک لەو ناوچەیە ژیاوەو ئەویش لە پیاوانى بە تەمەنى ناوچەکەى بیستووە وتوویانە، کاتێ ئەو عەرەبانە دەگەڕێنەوە بۆ تکریت، شیچ عیزەدینى تاڵەبانى شێخ فەیزوللاى براى لەگەڵیان دەنێرێتەوە تا تکرێت، کە ئەو دەمە گوندێکى گەورە بووە. بە گیۆرەى نەریتى عەشایرى کاتێ دەگەنە تکریت لە گۆرەپانێکدا هەندێ بە سوارى رەمبازى دەکەن، دەڵێن ماوەیەک بەو گۆرەپانە گوتراوە (ساحەى فەیزى). سەددام حوسێن لە ساڵى 1989 دا "فەرمانى لێخۆشبوونى"بۆ هەموو کوردە"یاخى بووەکان"دەرکرد، بەڵام مام جەلالى لێ بەدەرکرد! پاش ماوەیەک لە بەردەم کەناڵى تەلەڤزیۆنی دەڵێ لە جەلال تاڵەبانیش خۆش دەبم، چونکە کاتى خۆى خزمەکانى چاکەیان لەگەڵ کردووین لە کوردستاندا! ئەم وتەى سەددام حوسێن داننان بوو بەوەى ناوچەى داقوق، کە کەوتووەتە خوارووى کەرکوک، بەشێک بووە لە کوردستان! لە نەوەدەکانى سەدەى ڕابوردوودا مام جەلال ئەم بۆچوونەى سەدامى وەک بەڵگە هێنایەوە بۆ کوردستانی بوونى ئەو ناوچەیە! لەو ناوچەیە جگە لە تاڵەبانى، داوودە وکاکەیى وزەنگنەو خێڵى دیکەى لێ یە تا زنجیرە چیاکانى حەمرین. لە پاش بڵاوکردنەوەى کتێبى بە عەرەبکردنى ناوچەى کەرکوک، کاک عەبدوللا سەراجى نووسەر نامەێکى بۆ ناردم تێیدا دەڵێ لە سەرەتاى شەستەکاندا بەڕێوەبەرى قوتابخانەى سەرەتایى حەویجە بووە، لە ئەرشیفى ئەو قوتابخانەیەدا چەند نوسرواێکى بە ئیمزاى خوالێخۆشبوو مامۆستا رەفیق حیلمى(موفەتیشى عامى کوردستان)ى بەرچاوکەوتووە، کەواتە ئەو قوتابخانەیە لەو سەردەمەدا سەر بەو دەزگایە بووە.
عەرەبەکانى حەویجە کاتى خۆى بە مۆڵەت هاتوون:
دەمەوێ لێرەدا ئاماژە بۆ ئەوەش بکەم کە پاش ئەوەى حکومەتى عێراق داوا لە شێخەکانى خێڵى (ئەلعوبێد)دەکات بچنە دەشتى حەویجە، سەرۆکەکانى، بەتایبەتى شێخ مەحەمد ساڵح وبراکانى، نامەیەک بۆ شێخ مەحمود دەنێرن تێیدا دەنووسن حکومەت داواى لێکردوون لە حەویجە نیشتەجێ بن، بەڵام لەبەر ئەوەى ئەو ناوچەیە بە بەشێک لە خاکى کوردستان دەزانن، بە بێ رەزامەندى ئەو لەوێ نیشتەجێ نابن. ئەوە بەڵگەێکى دیکەیە کە شێخە کۆنەکانى ئەو خێڵە، بە پێچەوانەى هەڵوێستى ئەوانەى ئێستایان، دوژمنایەتى کوردیان نەکردووەو ئەو ناوچەیان بە بەشێک لە کوردستان زانیوە.
شێخانى تاڵەبانى:
لە کەرکوک چەند بنەماڵەێکى کۆنى کورد وتورکمانى لێیە، بنەمالەى شێخانى تاڵەبانى یەکێکە لەو بنەماڵە کۆنانەى کە لە سەردەمى شێخ عەبدولرەحمانى(خالس)ەوە هاتوونەتە ئەو شارە، بەڵام پێشتر لەسەردەمى مەلا مەحمودى باپیرە گەورەمانەوە تەکیەێکى لێکراوەتەوە، ئەم تەکیەیە لەسەردەمى سوڵتان عەبدولمەجید نوێ کراوەتەوە. مەولەوى شاعیر چەند جارێک سەردانى شێخ عەبدولرەحمانى کردووە، بە موناسەبەى تازەکردنەوەى تەکیەکەى قەسیدەێکى جوانى بە زمانى فارسى داناوە. لەسەردەمى حوکمى عوسمانیدا شێخ رەۆوفى کوڕى شێخ عەلى تاڵەبانى(باپیرى کاک پیرۆت) سەرۆکى شارەوانى کەرکوک بووە. لە ساڵى 1934 ەوە تا کۆتایى 1948 شێخ حەبیب تاڵەبانى سەرۆکى شارەوانى بووە، لە ساڵى 1954 ەوە تا ناوەراستى 1958 پارێزەر شێخ فازیل تاڵەبانى ئەویش هەمان پۆستى وەرگرتووە. چەند کەسێک لە بنەماڵەى یەعقوبیەکان، کە لە بنەڕەتدا لە خێڵى زەنگەنەن، وەک مەجید یەعقوبى وشامیل یەعقوبى برازاى، هەردوکیان سەرۆکى شارەوانى کەرکوک بوون، ئەوەش ئەوە دەگەێنێ کە سەرۆکى شارەوانى کەرکوک کورد یان تورکمان بوون تا ساڵى 1969، لەو ساڵەدا عەرەبێک کراوە بە سەرۆکى شارەوانى کەرکوک.
چۆن شێخ فازیل تاڵەبانى کرایە سەرۆکى شارەوانى کەرکوک؟
و. لە ساڵى 1954 دا خوالێخۆشبوو سەعید قەزاز وەزیرى ناوخۆى عێراق بووە. بە پێى دەستوورى عێراقى پێش 1958، وەزیر لە پۆستى وەزارەتەکەى لە شەش مانگ زیاتر نەیدەتوانى بمێنێتەوە ئەگەر ئەندامى پەرلەمان نەبوایا. سەعید قەزاز کە ئەندامى پەرلەمان نەبووە، دەبوو پێش بەسەرچوونى ئەو ماوە دەست لە پۆستى وەزارەتى ناوخۆ بکێشێتەوە، بۆیە لەگەڵ شێخ فازیل تاڵەبانى کە ئەندامى پەرلەمان بووە ڕێکدەکەوێت ئەم دەست لە ئەندامیەتى پەرلەمان بکێشێتەوە تا سەعید قەزاز خۆى کاندید بکات بۆ جێگاکەى، ئەویش ببێ بە سەرۆکى شارەوانى! کەواتە لە ساڵى 1958 دا سەعید قەزاز نوێنەرى لیواى کەرکوک بووە لە پەرلەمانى عێراقدا. سەرۆکى شارەوانى وەک نوێنەرى زۆرینەى دانیشتوانى شار تەماشا دەکرێت، ئەم پۆستە جارێک لەسەردەمى عوسمانى وچەند جارێکى دیکە لەسەردەمى حوکمى پاشایەتیدا بە یەکێک لە بنەماڵەى تاڵەبانى دراوە، واتە کوردێک. بەعس لە ساڵى 1969 ەوە ئەم پۆستەى بە عەرەب دەدا تا بیسەلمێنى کە زۆرینەى دانیشتوانانى ئەم شارە عەرەبن. لە ساڵى 1960 ەوە تا 1969 سەرۆکى شارەوانى کەرکوک تورکمان بوون، بەڵام کەسانى سەر بە حیزبى بەعس بوون.
لە بنەماڵە کوردیەکانى دیکەى کەرکوک، بنەماڵەى خانەقا، کوڕەکانى سەید ئەحمەدى خانەقا، شێخ حسێن و کاکە حەمە هەردوکیان ئەندامى پەرلەمانى عێراق بوون، لە سەردەمى حوکمى پاشایەتیدا.
بنەماڵەى خادم سوجادە:
لە بنەماڵەى دیکەى کوردى شارى کەرکوک بنەماڵەى خادم سوجادە، کە خزمایەتییان لەگەڵ جەلیزادەکانى کۆیەدا هەیە. عەلى رەفیق خادم سوجادە ماوەیەک ئەندامى پەرلەمانى عێراق بووە، پێشتریش حاجى رەفیقى خادم سوجادەى باوکى ئەندامى (مەجلیسى تەئسیسى) عێراقى بووە. لێرەدا ناتوانم ناوى هەموو بنەماڵەکانى دیکەى کەرکوک بێنم، تەنیا بۆ نموونە ناوى بەشێکیان دێنم، وەک بنەماڵەى بەها ئەفەندى باوکى دادیار نورەدین بەهائەدین کە باوکى دادوەر دارا(ئەندامى ئەنجومەنى حوکم) بوو÷ هەروەها بنەماڵەى مەلا قادرى ئیمام لە گەرەکى ئیمام قاسم وبنەماڵەى شێخ باقى وچەندەها بنەماڵەى دیکە. هەموو مەلا بەناوبانگەکانى کەرکوک لە سەدەى نۆزدەما کورد بوون، وەک مەلا عەلى حیکمەت ومەلا رەزاى واعیز ومەلا ناسیح ومەلا مەحمودى مەزناوە، کە هەموویان مەلاى بەناوبانگى کوردستان بوون وخەلیفەى شێخ عەلى تاڵەبانى بوون. مەلا بەناوبانگەکانى کەرکوک لە سەدەى بیستەمیش هەر کورد بوون، وەک مەلا عەزیزى شلێخانى ومەلا ئەحمەدى رۆژبەیانى ومەلا عومەرى گونبەدى ومەلا ئەحمەدى مەلا حەکیم ومەلا مەجیدى قوتب ومەلا عەلى فەتحوللا ومەلا عەلى لەیلان.
لە کەرکوک چەند بنەماڵەێکى تورکمان وەک نەفتچى وئاوچى وگدگ وقیردار ویەعقوبى هەن کە بەشێکیان بە بنەڕەت کوردن. کۆنترین بنەماڵەى عەرەبى کەرکوک تکریتیەکانە کە لەسەردمى سوڵتان مورادى چوارەم هاتوون ولە کەرکوک وتکریت نیشتەجێ بوون. حەدیدیەکان ماوەێکى زۆر نییە لە کەرکوکدا نیشتجێ بوون، پێشتر خەریکى گامێشەوانى بوون وبارى ئابوریان باش نەبوو، بە باشە باس نەدەکران.
داود جەنابى:
لە مانگى شوباتى 1959 دا، نازم تەبەقچەلى کە فەرماندەى فیرقەى دوو بوو خانەنشین کراو جەنرال داود جەنابى، کە ئەفسەرێکى چەپڕەو بوو زۆر دۆستى کوردیش بوو، ئەو پۆستەى وەرگرت. لە نەورۆزى ساڵى 1959 دا، بۆ یەکم جار لە مێژووى شارى کەرکوک ئاهەنگێکی قەشەنگ لە گۆرەپانى فوتبۆلۆنى کۆمپانیاى نەوتى IPC ڕێکخرا، فەرماندەى فیرقەى دوو پیرۆزبایى لە هەموو گەلى کوردستانى کرد بە بۆنەى نەورۆزەوە. هەندێ تورکمان وئاسورى وعەرەبى کەرکوک بەشداربوون لەو ئاهەنگەدا. لە ساڵى 1959 بەشى زۆرى ئەفسەروسەربازەکانى فیرقەى دوو کورد بوون، لەگەڵ چەند ئەفسەرێکى عەرەبى قەومى کە عەبدولکەریم قاسم لە شوێنە گرنگەکان وەک چاودێر لەسەر فەرماندەى فیرقە، داینابوون. بەڵام پاش ڕووداوەکانى تەمووزى ساڵى 1959 کە سەرەتایەک بوو بۆ ناخۆشى وپاشتر کارى توندڕەوى لە نێو کوردو تورکمان لە کەرکوکدا، دووبەرەکى دەستى پێکرد. کاربەدەستانى بەغدا بە تایبەتى کاربەدەستانى ئەمنى بە هەموو شێوەیەک هەوڵى تێکدانى پێوەندى نێوان کوردو تورکمانیان دەدا، هەر لەو دەمەوە سیاسەتى بە عەرەبکردن لەناو شارى کەرکوک دەستى پێکردووە، چونکە بەشێک لە کاربەدەستانى کوردى کەرکوک بە مەدەنى وسەربازى نەقڵى دەرەوەى کەرکوک کران. دەبێ ئەوەش بزانین کە تورکمانى بنەماڵە رۆڵى خراپیان نەدەبینى لە تێکدانى پێوەندى نێوان کوردو تورکمان، بەڵام ئەو گەنجانەى کە دەرچووى زانکۆکانى تورکیا بوون وتوندڕەوبوون، خەڵکانى کەم فەرهەنگیان هان دەدا کارى توندڕەوى بکەن، بەشێک لە پارێزەرانى تورکمان رۆڵێکى خراپیان هەبوو، وهاوکارى دەزگاکانى ئەمنی کەرکوکیان دەکرد کە سەرۆکەکانی عەرەبى توندڕەو بوون.
کۆبوونەوەى واشنتۆن دەربارەى کەرکوک، پێش ڕووخانى رژێم:
مەڵبەندێکى ئەمریکى تایبەت بە رۆژهەڵاتى ناوەراست خەریکى ئامادەکردنى پلان وبەرنامەدانان بوو دەربارەى چۆنیەتى چارەسەرکردنى کێشەکانى کەرکوک، پێش رزگارکردنى عێرا ق. لەوە دەچێ ئاگادارى نووسینەکانم بن دەربارەى کەرکوک، بۆیە پەیوەندیان پێوە کردم بۆ بەشداریکردن لەو کۆبوونەوە. بەشداربووان ژمارەیان کەم بوو، بریتى بوون لە چەند کەسێکى شارەزاى ئەمریکى وعەرەب وکورد، لەوانە (لەیس کوبە) وکاک بەختیلر ئەمین وچەند کەسێکى دیکە. مەبەست لە بەستنى ئەو کۆبوونەوە ئەوەبوو بە چ شێوەیەک چارەسەرى کێشەکانى کەرکوک بکرێت، چونکە دەیانزانى بارودۆخ لەو شارەدا تایبەتى خۆى هەیە.
پ: ئەمە دواى ڕووخانى سەددام بوو؟
و: نەخێر پێش ڕووخانى سەددام ورژێمەکەى، بەڵام پێش دەستپێکردنى پرۆسەى ئازادکردنى عێراق وئەو ناوچانەى کوردستان کە لە ژێر دەسەڵاتى رژێمدا بوون.
پ: لەکۆى؟
و: لە واشنتۆن، لەو کۆبوونەوەدا (لەیس کوبە) پیِشنیازى کرد ئەنجومەنێک دروستبکرێت بۆ بەڕێوەبردنى کاروبارى شار پاش رزگارکردنى. وتم لەوە دەچێ دکتۆر لەیس کوبە دەیەوێ شەرعیەت بە سیاسەتى بە عەربکردنى ئەو شارەو ناوچەکە بدات، چونکە زۆربەى دانیشتوانانى کەرکوک(مەبەستم ئەو دەمە بوو)عەرەبى هاوردن، خەڵکى ڕەسەنى شارەکە بەشى زۆریان دەربەدەرو ئاوارە بوون. ئەنجومەنێک لەو کەسانە دابمەزرێ، ماناى شەرعیەتدانە بە سیاسەتى بە عەرەبکردن. بۆچوونى بەشێک لە ئەمریکیەکانیش هەر ڕێگانەدان بوو بە گەڕانەوەى ئاوارەکان بۆ کەرکوک، بە بۆچوونى ئەوان گەڕانەوەى ئەوان کێشەى لێ دروست دەبێ بۆ هەموو لایەک. وتم بڕواناکەم کەسێک بتوانێ ڕێگا لە گەڕانەوەى ئەو ئاوارانە بگرێت کە لە بارودۆخێکى زۆر خراپ وناخۆشدا دەژین. ئەو ئاوارانە دەگەڕێنەوە بۆ سەر ماڵ وحاڵى خۆیان، چونکە چەند ساڵە بە ناهەق دەرکراون، ئەگەر ڕێگاى چوونەوەیان بە ئۆتۆمبیل لێبگرن، بە تراکتۆرو بە پێ دەگەڕینەوە، ئەگەر جادەکانیان لێبگیرێ، بە پێ بەناو چەمى خاسەدا دەگەڕینەوە! پاشان وتم بڕوا ناکەم حکومەتى ئەمریکا بە فڕۆکە لێان بدات تا گەڕانەوەیان لێ قەدەغە بکات! ئەو خەڵکانە مافى خۆیانە بگەڕێنەوە، چونکە چەندەها ساڵە چاوەڕێى ئەو رۆژە دەکەن کە شارو ناوچەکەیان ئازادبکرێت تا بتوانن بگەڕێنەوە. کاک بەختیار ئەمین، کە پاشان بوو بە وەزیرى مافى مرۆڤ لە حکومەتى عەللاوى، پشتگیرى لە قسەکانم کرد. پێشنیازێکى مام ناوەندی پەسەندکرا، ئەویش رێگادان بە گەڕانەوەى بەشێک لە ئاوارەکان، چونکە گەڕانەوەى هەموویان کێشەى گەورەى لێ پەیدا دەبێ، چاکترە بە قۆناغ بگەڕێنەوە، بە مەرجێک پاشان چارەسەرى کێشەکانیان بکرێت.
لە سەرەتاى مانگى ئەیلولى 2003 دا بە یەکجارى گەڕامەوە کوردستان، یاداشتنامەێکم پێشکەش بە سەرکردایەتى سیاسى کوردى کرد، تێیدا پیِشنیازى دامەزراندنى لیژنەێکم کرد لە کەسانى شارەزاى خەڵکى کەرکوک، بەڵام نوێنەرى حیزبەکان بەشدارى تێدا بکەن بۆچارەسەرکردنى کێشەکانى ناوچەکە، بەڵام بە مەرجێ بە بەرنامە ئەرکەکانى سەرشانى جێبەجێ بکات. نزیکەى 10 رۆژ پاش ئازادکردنى کەرکوک، لە ناوەراستى نیسانى 2003، لەگەڵ دوو برادەرى دیکە پێکەوە یاداشتنامەێکمان ئاراستەى سەرۆکى هەردوو حیزبى سەرەکى کوردستان کرد، تێیدا پێشنیازى دامەزراندنى ئەو لیژنەمان لێکردن، هەروەها ئامادەیى خۆشمان پیشاندا بۆ گەرَانەوە بۆ بەشداریکردن لەو لیژنەیە، ئەگەر دروستبکرێت ورازى بن بە بەشداریکردنمان. لەو یاداشتنامەدا پێشنیازمان کردبوو لیژنەکە بە نهێنى بمێنێتەوە ئەرکى سەرەکى هاوکارى ئەوان بکات. دەقى ئەو یاداشتنامەیە پاشان لە هەفتەنامەى (هاوڵاتى) بڵاوکرایەوە. پێم باشە دەقى یاداشتنامەکە بڵاوبکەنەوە
هەولێر
22ى ئەیلولى 2003
وڵاتەکەمان لە بارودۆخێکى زۆر ناسکدا دەژى بۆیە پێویستە سوود لەم دەرفەتە میژوویە وەربگیرێ تاکو مافەکانى گەلەکەمان بە شێوەێکى قانوونى بچەسپێنین و پێوەندى کوردستان بە حکومەتى ناوەندى عیراقەوە لەسەر بنەماێکى تازە دابمەزرێتەوە.
دامەزراندنەوەى دەوڵەتى عیراق لەسەر بنەمایەکى نوێ پێویستى بە جێبەجێ کردنى چەند هەنگاوێک هەیە کە تا ئێستا جێبەجێ نەکراون. چاکترە پەلە بکرێت لە جێبەجێ کردنیان بۆ ئەوەى مەسەلەى گەلەکەمان باشتر بچێتە پێشەوە. ناحەزانى کورد لەناوەوەو دەرەوەدا بە هەموو شێوەیەک هەوڵ دەدەن تەگەرە دروست بکەن تاکو ئەو کارانە نەکرێن یان دوا بخرێن .
لە یاداشتێکد کە لەلایەن کۆمەڵێک لە روناکبیرانى کوردى دانیشتوى ئەوروپاوە لەبەهارى ساڵى 2002 دا پێشکەشیان بە کاک مەسعود و مام جەلال کردبوو، تێیدا داواى یەکخستنەوەى ناو ماڵى کوردیان کردبوو، هەمان ئەو کەسانە جارێکى تر داواى پەلەکردن لە یەکگرتنەوەى هەردوو ئیدارەکەى کوردستان دەکەنەوە. لەم رۆژانەدا لە هەولێر چاوم بە چەند کەسێکى دڵسۆز کەوت، لەوانە کاک عەزیز محەمەد وچەند رووناکبیرێکى دیکە، هەموویان جەختیان لەسەر جێبەجێ کردنى ئەم داواکاریە دەکرد. دەزانن دەنگى کورد چاکتر گوێى لێ رادەگیرێ لە سەر ئاستى ناوەوەى عیراق ولە دەرەوەدا، ئەگەر داواکاریەکانى گەلەکەمان بەناوى دەزگاێکى شەرعى یەکگرتووى کوردستانیەوە بخرێنە بەرچاو. ئەو کەسانەى دەچنە بەغدا بۆ بەشدارى کردن لە دارشتنى دەستوور بۆ عیراقى پاشەرۆژ، دەتوانن بە جەختەوە داواى چەسپاندنى مافە ڕەواکانى گەلى کوردستان بکەن لەو دەستوورەدا، ئەگەر بە ناوى دەزگاێکى قانوونى یەکگرتووى شەرعیەوە قسە بکەن. با کورد وەک گرووپ وتاقمى سیاسى ومەزهەبى عیراقى کار نەکەن، ئەگەر ئەوان بەناوى گروپ وتایفەوە قسە دەکەن، چاکترە نۆێنەرانى کورد بە ناوى دەزگاێکى قانوونى کوردستانیەوە قسە بکەن. لەبەر ئەم هەموو هۆیانە پێشنیازى زیندوکردنەوەى "دەستەى قانوونى باڵا" دەکەم کە لە تەموزى ساڵى 1992 دا، بە بڕیارى پەرلەمانى کوردستان دامەزراوە. بەشى زۆرى قانوونەکان لەو سەردەمەدا کە پەرلەمان پەسەندى کردوون، بە تایبەتى قانوونى وەزارەتەکان، ئەم دەستەیە ئامادەى کردووە کە ئێستایش بەشێکى زۆریان کاریان پێ دەکرێت لە هەردوو ئیدارەکەدا. لە بەهارى ساڵى 2002 دا ئەندامانى پێشووى ئەم دەستە قانوونیە ئامادەیى خۆیان دەربڕى دەست بە کارەکانیان بکەنەوە، بەڵام بە مەرجێ بە بڕیارى پەرلەمان ئەو دەستە قانوونیە زیندوو بکرێتەوە ولە دەستوورى هەرێم دانى پێدا بنرێت. لە پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان کە لە ساڵى 1992 دا ئامادەم کردووە، پێشنیازى دامەزراندنى ئەو دەستە قانوونیە کراوە لە ژێر ناوى"دەستەى قانوونى باڵا". پەرلەمان دەتوانێ زیندوى بکاتەوە وناوى ئەو دوو کەسەى دیکە بخاتە سەر ناوى سێ ئەندامەکانى پێشوو.
دەتوانین بڵێین ئەمرۆکە داوا سەرەکیەکانى گەلى کوردستان، جگە لە یەکخستنەوەى هەردوو ئیدارەکە، لەم دوو خاڵەى خوارەوە کۆ دەکرێنەوە:
یەکەم: لە دەستوورى تازەى عیراق، کوردستان وەک هەرێمێک لەچوارچێوەى سنوورى مێژوویى و جۆگرافیایى خۆى دانى پێدابنرێ، لەگەڵ داننان بە مافى چارەنووس بۆ گەلى کوردستان و دامەزراندنەوەى دەوڵەتى عیراق لەسەر بنەماى ڕێکەوتنى ئارەزوومەندانە لە نێو هەردوو هەرێمى کوردستان و بەشە عەرەبیەکەى عیراق.
سەبارەت بەو لیژنەیەى کە دادەمەزرێ بۆ ئامادەکردنى پرۆژەى دەستوورى عیراق، چاکترە ژمارەیان کەم بێت، ئەندامەکانى لە 15 کەس زیاتر نەبن، ئەگینا ئەنجامدانى کارەکە دوادەکەوێت وبەباشى ناکرێت وتەگەرەشى تێ دەکەوێت، کە لە بەرژەوەندى کورد نییە .
کورد ناتوانێ داواى چەسپاندنى مافە ڕەواکانى لە دەستوورى عیراقدا بکات، پێش دەستکارى کردنى پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان، چونکە مافى چارەنووس بە ڕوونى دانى پێدانەنراوە لە پرۆەژەى دەستوورى مانگى نۆڤەمبەرى 2002، کە وەک(پرۆژە) لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەندکراوە. لە ماددەى 75 ئەو پرۆژەدا ئاماژەکراوە بۆ بە کار هێنانى مافى چارەنووس، بەڵام تەنیا بۆ حاڵەتێکى تایبەت بریتیە لە ئەگەرى دەستکارى کردنى کیان و سیستمى فیدرالى لە عیراقدا، بە بێ رەزامەندى پەرلەمانى هەرێمى کوردستان. بە واتاێکى دى، مافى چارونووس وەکو مافێکى ڕەواى گەلى کوردستان بە موتلەقى باسى لێ نەکراوە، بەڵکو بەندکراوە بە ڕوودانى حاڵەتێکى تایبەتەوە. کورد ناتوانێ داواى دامەزراندنەوەى دەوڵەتى عیراق لە سەر بنەماى ڕێکەوتنى ئارەزوومەندانە بکات، ئەگەر مافى چارەنووس بە موتلەقى لە ماددەێکى تایبەت لە دەستوورى هەرێمى کوردستاندا نەچەسپێنرێ. ئەم دەستکاریە ئێستا بکرێت چاکترە، پێش ئامادەکردنى پرۆژەى دەستوورى عیراق، چونکە کورد کە داواى چەسپاندنى مافى چارەنووس بۆ گەلى کوردستان دەکات لەسەر بنەماى ڕێککەوتنى ئارەزوومەندانە لە دەستوورى عیراقدا، دەبێ ئەو مافە لە دەستوورى خۆیدا بە ڕوونى و لە بەندێکى تایبەتدا چەسپابێ.
دووەم: بارى کەرکوک لە زۆر ڕووەوە بەرەو باشى ناروات، بۆیە پێویستە بەهاوکارى هەموو لایەک، بە تایبەتى هەردوو هێزى سیاسى سەرەکى لیژنەیەک دابمەزرێت پێکهاتبێ لە نۆێنەرانى هەردوو هێزى سیاسى لەگەڵ چەند پسپۆرو شارەزاێکى خەڵکى کەرکوک. ئەرکى سەرەکى ئەم لیژنەیە بەرنامە ئامادەکردن بێ بۆ چۆنیەتى گەڕانەوەى بارى ئاسایى بۆ کەرکوک وناوچەکە، لەگەڵ نەهێشتنى ئاسەوارى سیاسەتى بە عەرەب کردن لە هەموو ڕووێکەوە. ئەم لیژنەیە دەتوانێ بە هاوکارى کەسانى شارەزا لە هەموو بوارێکدا، چارەسەرى کێشەکان بکات، کە لەوە دەچێت رۆژ لەگەڵ رۆژ لە زیاد بوون بن. بۆ نموونە، ئێستا دیاردەێکى تازە پەیدا بووە لە ناو شارو لە دەوروبەرى کەرکوک وکەسیش باسى ناکات. خەڵکێکى زۆر خەریکى خانوو دروست کردنن بە شێوەێکى نارێک ونابەجێ( هەرکەسە بۆ خۆى)بێ ئەوەى ئاوو کارەبا وجادەو ئاوەڕۆیان بۆ دابین کرابێت، لە سەر موڵکى شارەوانى کەرکوک ومیرى وخەڵکانى دیکە. ئەم دیاردەیە ئەگەر پەرەبسێنێ، کێشەێَکى زۆر گەورەتر پەیدا دەبێ لە پاشە رۆژا . دروستکردنى هەزارەها خانووى نارێک بە بێ ئیجازەوەرگرتن لە سەر زەویى شارەوانى وموڵکى تایبەتى ئەم و ئەو، کە پاشان تێک دەدرێن، دەبێتە هۆى پەیدا بوونى کێشەێکى گەورەتر. ئەم کێشەیە لە ئێستاوە چارەسەربکرێت چاکترە، چونکە پاشان چارەسەرکردنى ئاڵۆزو قورستر دەبێ. لە بەشێ لە شارو شارۆچکەکانى دیکەى کوردستان ئەم کێشەیە هەیە و زوو چارەسەرنەکراوە، پێشناز دەکەم شارەوانى کەرکوک بە پەڵە دوو سێ هەزار پارچە زەوى 200 مەتریى چوارگۆشە بە سەر ئاوارەکانى ناو شارى کەرکوک دابەش بکات، بە تایبەتى بە سەر ئەوکەسانەى لە کەرکوک ژیاون ولە لایەن رژێمەوە دەرکراون، هەر خێزانێک لانى کەم 2000 دۆلارى پێ بدرێت تاکو بتوانێ بە زوویى دەست بە بیناکردن بکات. شارەوانى دەتوانێ نەخشەێکى تایبەت بۆ بیناکردن ئامادەبکات وداوایان لێ بکات بە پێى ئەو نەخشە بیناسازى بکرێت. هەروا دەبێ ئاوو کارەبایان بۆ دابین بکات لەگەڵ جادە وئاوەڕۆ. شێوەى ئەو خانوانە دەکرێ لە چەشنى ئەو خانوانە بێ کە لە شارى (سەورەى) نزیک بەغدا دروست کرابون لە سەردەمى حوکمى عەبدولکەریم قاسمدا. بەم شێوەیە شەرعیەت بە گەڕانەوەى ئەو خەڵکانە دەدرێ وهەمویان دەتوانن بە بێ کێشە بەشدارى لەو سەرژمێریەى بکەن کە لە کەرکوک ڕێکدەخرێت. کێشەى رێکخستنى ئەو سەرژمێریە بە شێوەێکى ڕێکوپێک و قانوونیانە وڕێگە نەدان بە بەشدارى کردنى "عەرەبە هاوردەکان" کێشەێکە دەبێ لە ئێستاوە کارى بۆ بکرێت، چاکترە ئەو کارانە بە شێوەێکى قانوونى ئەنجام بدرێن.
ئەو پارچە زەوییانەى دابەش دەکرێن لەلایەن شارەوانیەوە بە سەر ئاوارەکاندا، دەبێ لە هەموو شوێنێکى ناو شارو بە هەر چوار لادا دابەش بکرێن، لەسەر رێگاکانى هەولێرو سلێمانى ولەیلان و بەغداو دوبز، لەسەر رێگاى حەویجەو تکریتیش. بەم شێوەیە ئەو (پشتێنەى) کە چەند ساڵە لە دەوروبەرى کەرکوک دروستکراوە لە لایەن بەعسەوە لە پێناوى بە عەرەب کردنى، دادەتەپێ و نامێنێ.
لە کەرکوک ئێستاش بە پێى ئەو نەخشەیە کار دەکرێت کە لەسەردەمى بەعسدا دانراوە، کەرکوک بەرەو ڕێگاکانى بەغداو تکریت پەرەدەسێنێ، لەگەڵ بەلاوە نانى ئەو ناوچانەى کە کوردو تورکمانى تێدا دەژین. لە شەستەکانەوە کەرکوک بەرەوە ڕێگاکانى بەغداو تکریت پەڕەدەسێنێ، زۆربەى ئەو گەرەکانەى لە سەردەمى بەعسا کراونەتەوە، بە باشى خزمەت دەکرێن، چونکە بەشى زۆرى دانیشتوانیان "عەرەبى هاوردەن". بەشى زۆرى دەزگاکانى میرى لەو ناوچانە کراونەتەوە. گەڕەکەکانى نزیکى ڕێگاى سلێمانى و هەولێر بەئانقەست پشتگوێ خرابون و بێ بەش کرابون لە هەموو کارێکى خزمەتگوزاری، بارى ئەو گەڕەکانە 30 ساڵ لەمەوبەر چاکتر بوو. کاتى ئەوە هاتووە پلانێکى نوێ بۆ فراوانکردن وئاوەدانکردنەوەى کەرکوک دابنرێ، تێیدا شار بەرەو ڕێگاکانى سلێمانى و هەولێر و یاروەلى پەڕەبسێنێ.
دەبێ ئەوەش لە بیر نەکەین کە رژێمى بەعس نزیکەى 35 ساڵ خەریکى جێبەجێکردنى سیاسەتى بە عەرەب کردنى کەرکوک وناوچەکە بووە، بە بەرنامە کە هەموو دەزگاکانى ئەمنى و دەوڵەتى وچەندەها پسپۆرو شارەزاى عیراقى وبیانى کاریان تێداکردووە. کوردیش دەبێ بە پێى بەرنامە کار بکات تاکو ئاسەوارى ئەو سیاسەتە بنبڕ بکات ونەیهێڵێ.
ئەگەر هەموو لایەنەکان پێکەوە کار بکەن وپشتگیرى لەو لیژنەیە بکەن وپەیبەست بن بە بڕیارەکانیەوە، کارەکان بەرەو پێشەوە دەچن. ئەندامە کوردەکانى ناو "ئەنجومونى حوکمى عیراق"و ئەندامە کورد وتورکمانە دۆستەکان لە ناو ئەنجومەنى شارەوانى کەرکوک وڕێکخراوە کوردستانیەکان لە کەرکوک دەبێ هەمویان هاوکارى ئەو لیژنەیە بکەن. ڕۆڵى ئەندامە کوردەکانى ناو ئەنجومەنى حوکم لە عیراق گرنگترە، چونکە دەتوانن داواکانى ئەو لیژنەیە لە گەڵ ئەمریکایەکاندا لە بەغدا ولە گەڵ حکومەتى تازە دامەزراوى عیراقدا باس بکەن و پشتگیری لێ بکەن بۆ نەهێشتنى ئاسەوارى سیاسەتى بە عەرەب کردنى کەرکوک.
نیشتەجێکردنى ئاوارەکان لەناو شارى کەرکوک ولە دێهاتەکانى دەوروبەرى، لەگەڵ گێڕانەوەى سنوورى ئیداری ئوستانى کەرکوک بۆ بارى جارانى (بۆ ساڵانى پێش 1968)، وتەرخان کردنى بودجەێکى تایبەت بۆ کەرکوک، وگێڕانەوەى کارمەندە دەرکراوەکان بۆ سەر کارەکانیان (نزیکەى 10،700 کارمەند و کرێکار لە دەزگاى نەوت هەیە، لەو ژمارەیە تەنیا 31 یان کوردن!)، ئەمانەن داواکاریەکانى خەڵکى کەرکوک.
لە رۆژانى 11 ەوە تاکو 19 ى ئەیلول، پاش 12 ساڵ ئەوجا توانیم بگەڕێمەوە بۆ کەرکوک. چاوم بە کەسانێکى دڵسۆزکەوت بە مەبەستى گوێراگرتن لەڕاو بۆچوونیان، گەیشتمە ئەو باوەڕە کە دامەزراندنى ئەو لیژنەیە کارێکى زۆر پێویستە. چاکترە لیژنەکە ئاشکرا نەکرێت و لە "سێبەر"دا بمێنێتەوە.
لەو ماوەى لە کەرکوک بووم، چاوم بە بەرپرسى CPA لە کەرکوک وجێگرە ئیگلیزەکەى کەوت، بۆ چەند سەعاتێک لەگەڵیان دانیشتم، شتم بۆ ڕوون کردنەوە ومنیش چاکتر لە مەبەستى ئەوان سەبارەت بە پاشە رۆژى کەرکوک حاڵى بووم. ئەوان سەرقاڵى راگرتنى بارى ئەمنى وئاسایشن لە کەرکوک ولە ناوچەکەدا، کارەکانى دیکە بەلایانەوە گرنگ نییە ئەگەر پەیوەندى بە ئەمن و ئاسایشەوە نەبێ.
مەسەلەى دامەزراندنەوەى زانکۆى کەرکوک لەسەر بنەماێکى تازە دەبێ لە ئێستاوە چارەسەر بکرێت. پێویستە ئێوەیش بایەخی تایبەتى پێ بدەن. بابەتێکم بە کوردى وبە ئینگلیزی لە بارەى شێوەى دامەزراندنەوەى زانکۆى کەرکوک بڵاو کردووەتەوە. دانەێک لەو نوسینەم دایە بەرپرسانى کەرکوک، لە گەڵ چەند نووسینێکى دیکە دەربارەى بارى کەرکوک.
لەو نووسینەم دەربارەى شێوەى دامەزراندنەوەى زانکۆى کەرکوک، پێشنازى دروستکردنى سێ کۆلێجم کردووە، لەگەڵ داخستنى کۆلێجى قانوون کە چەند ساڵێکە کراوەتەوە، چونکە ئەو کۆلێجە لە راستیدا مامۆستاى نییە، ئەوەی بە ناو "مامۆستا"یە، هەموویان بەعسین، بەشى زۆرى قوتابیانیش هەر بەعسین. ئەو کۆلێجانەى پێشنیازى دامەزراندنیان دەکەم بریتین لە: کۆلێجێکى ئەندازیارى پێترۆ- کیمیاوى، وکۆلێجی کشتوکاڵ کە زمانى ئینگلیزى زمانى خۆێندن بێ تێیدا، لەگەڵ کۆلێجێکى دیکە بۆ زمان پێکهاتبێ لە پێنج بەش: بەشێ بۆ زمانى کوردى وبەشێ بۆ عەرەبى وبەشێکى تر بۆ زمانى تورکمانى وبەشێ بۆ سریانى، لەگەڵ بەشێک بۆ زمانى ئینگلیزى. لەم کۆلێجەدا مامۆستا پەروەردە دەکرێن بۆ قوتابخانەکانى ئوستانى کەرکوک. ئەم پێشنیازە بە لاى ئەمریکیەکانەوە باش بوو، بەڵام دەیانگوت دەبێ خۆتان بڕیارى لەسەر بدەن.
ئەگەر لە ئێستاوە هەوڵى جیددى نەدرێت بۆ ئەوەى کەرکوک بگەرێتەوە بۆ بارى جارانى، پاشتر توشى شکست دەبین ومێژوو و نەوەکانى پاش ئێمە لێمان خۆش نابن.
ئومێدەوارم ئەم چەند خاڵە کە پێویستە لە نزیکەوە باسیان لێ بکرێت وزیاتر ڕووناکى بخرێتە سەریان، لێیان بکۆڵینەوە.
بەداخەوە ئەو یاداشتنامەى مانگى نیسانى 2003 وەڵامی نەدرایەوە، پێش گەڕانەوەم لە سەرەتاى ئەیلولى 2003 سەردانى چەند دۆستێکى کوردم کرد کە بەشێکیان ئەندام پەرلەمانن، تکام لێکردن هاوکاریمان بکەن بۆ گەڕانەوەى کەرکوک بۆ سەر هەرێمى کوردستان، یەکێکیان بە بزەێکى سەر لێوەوە وتى، بگەڕێتەوە سەر کام ئیدارە؟!
وەک دەبینن ئەو داواکاریانەى لەو یاداشتنامەدا هاتوون سێ بەشن: یەکەم یەکخستنەوەى هەردوو ئیدارەکە، دووەم چاوگێڕانەوە بە پرۆژەى دەستوورى ساڵى 2002 کە لە سەردەمى حکومى بەعسدا ئامادەکرابوو، چونکە کەموکورتى زۆرى تێدا بەدى دەکرێ، سێیەم مەسەلەى کەرکوک. بە هاوکارى کاک نێچیروان بارزانى مەسەلەى چاوگێڕانەوە بە پرۆژەى دەستوورى نۆڤەمبەرى 2002 چارەسەرکرا، چونکە هەموو ئەندامانى لیژنەى قانوونى وکاک فورسەت ئەحمەدى سکرتێرى پەرلەمان لەلاى ئەو کۆبووینەوە. پێشنیازمکرد پێکەوە تەماشاى ئەو پرۆژەیەى ساڵى 2002 بکەین وئەگەر پێویستى کرد بە دارشتنەوەێکى باشتر ئامادە بکرێتەوە. لەو دانیشتنەدا کەسێک رەخنەى نەبوو، بە پێچەوانەوە هەموو کۆک بوون لەسەر پێشنیازەکەم، بۆیە بڕیاردرا رۆژى پاشتر لە پەرلەمان، لە هۆڵى لیژنەى قانوونى دەست بە کۆبوونەوە بکەین لەسەر پرۆژەى ساڵى 2002 ماددە بە ماددە. لە کۆبوونەوەى ئەو رۆژەدا کۆمەڵێک دەستکارى گرنگ لە پرۆژەکەدا کران. پاش نزیکەى دوو سەعاتێک کاک فورسەت ئەحمەدیش ئامادەبوو، ئەو دەستکاریانەى کرابوون بۆمان ڕوونکردنەوە، وتى لەوەدەچێ خەریکى پێداچوونەوەێکى بنەڕەتی بن بە هەموو پرۆژەکەدا. وەلاِممان ئەوەبوو ماددە بە ماددە تەماشاى پرۆژەکە دەکەین وڕاوسەرنجى خۆمان دەربارەیان دەردەبڕین و بە هاوکارى وبە ڕێککەوتن دەستکارى ماددەکە دەکەین، گەر پێویست بکات. بەڵام داواى لێکردم ڕاو بۆچوونەکانم بە نووسراوى سەبارەت بە پرۆژەکە بخەمە بەردەستیان ئەوجا دەست بە پێداچوونەوە بکەین، پێشنیازمکرد بەردەوام بین لەسەر ئەو کارەى دەستمان پێکردبووە، بەڵام بێ سوودبوو چونکە سوور بوو لەسەر قسەکانى، بۆیە ناچاربوم دیراسەێکى 15 لاپەڕەیى سەبارەت بە پرۆژەکە ئامادەبکەم، لەگەڵ نامەێکدا بۆ لیژنەکەم نارد، تێیدا ئاگادارم کردبوون پاش هەفتەیەک تر کۆدەبینەوە. لە رۆژى دیاریکراودا چومەوە بۆ پەرلەمان، وتیان دوێنێ پرۆژەکەیان بە دەست گەیشتووە (هەفتەیەک بوو بۆم ناردبوون)، بۆیە بڕیاردرا پاش هەفتەێکى تر کۆبینەوە. جارێکى دى چوومەوە بۆ پەرلەمان، ئەوجا شتێکى تازەم گیۆلێبوو، گوایا ناتوانن کۆبنەوە بە بێ روخسەتى سەرۆکى پەرلەمان! وتم سەیرە بۆ لەسەرەتاوە ئەو ئیعترازەتان نەخستە بەرچاو، ئێستا دەزانن سەرۆکى پەرلەمان وجێگرەکەى سەفەرى دەرەوەى وڵاتیان کردووە. گیۆ لە رەخنەکەم نەگیرا، ناچاربوم ئەم بەیتە شیعرەى شێخ رەزایان بە بیر بێنمەوە کە بە شوکرى فەزلى وتووە:
من دەزانم کێ لە خشتەى بردووى ئەمما چ سوود سەیدەو سەید قسەى سووکى دەبێ دەرهەق نەکەم! پاش زیاتر لە مانگێ چاوەڕوانى، دکتۆر رۆژ شاوەیس سەرۆکى پەرلەمان گەڕایەوەو سکرتێرەکە پەیوەندى پێوەکردم ورۆژى پاشتر پێکەوە دانیشتین و داوى لێکردم بەردەوام بین لەسەر ئەو کارەى دەستمان پێکردبوو. دەستمان بە کۆبوونەوە کردەوە بە لێکۆڵینەوەکردن لەسەر ئەو ماددەى لەسەرى ڕاوەستابووین. لە ماوەى چەند رۆژێکدا، بە بەشداریکردنى جگە لە ئەندامانى لیژنەى قانوونى پەرلەمان، کاک فورسەت ئەحمەدو سەرۆکى هەردوو فراکسیۆنى ناو پەرلەمانیش ئامادە بوون، بە تەواوى پرۆژەکەدا چووینەوەو ئاکامەکەى بە نوسراوى لە مانگى دیسەمبەرى 2003 دا وە پرۆژەیەک درایە لیژنەى قانوونى و سەرۆکایەتى پەرلەمان، بەڵام هیچ وەڵامێکیان نەبوو. ئەو هەموو ماندووبوونەوە بەلاوەنرا، چونکە سەرۆکى لیژنەى ئامادەکردنى پرۆژەى دەستوور، کاک فورسەت ئەحمەد دەڵێ ئەو هەموو کارە "شەخسى" بووەو هەر پرۆژەى مانگى دیسەمبەرى ساڵى 2002 کە لە لایەن پەرلەمانەوە وەک (پرۆژە) "پەسەندکراوە" ئەو سیفەتى قانوونى هەیە! لەو باوەڕەدام هیچ قانوونناسێک ناتوانێ بڵێ پەرلەمان (پرۆژە) پەسەند دەکات وئەو (پرۆژەش) بەو سیفەتەى بۆ چەند ساڵێک دەمێنێتەوە! پەرلەمان دەنگ بۆ پەسەندکردنى قانوون دەدا، نەک بۆ پەسەندکردنى مانەوەى (پرۆژە)، بەڵام لەوە دەچێ لە پەرلەمانى ئێمەدا ئەو کارە ڕەوایە!

کوردو کێشەى تەجاوز لەدواى پرۆسەى ئازادی:
لە کەرکوک کێشەى تەجاوز (زێدەڕەوى) لەسەر زەوى وزارى میرى و شارەوانى و ئەم وئەو لە مانگى ئەیلولى ساڵى 2003 وە دەستى پێکراوە، ئەم کێشەیە لە بەشى زۆرى شارو شارۆچکەکانى کوردستاندا هەیە، ئەو خانوانە دیاردەێکى ناشارستانیەتى یە و سیماێکى ناشرینى بە کەرکوک داوە، هەروەها جێگاى رەخنەیە لەلایەن دۆست و ناحەزانى کوردەوە، بە تایبەتى لە دەرەوەدا. لە ساڵی 2004 دا بەرێز پارێزگاى کەرکوک بە سەردانێکى فەرمى دەچێتە ئەمریکا، لەوێ چەند جارێک پرسیارى لێدەکرێ بۆ تەنیا لە گەرەکە کورد نشینەکانى کەرکوک ئەو زێدەڕەوى وخانووى تەجاوز دروستکراوە؟ چەند رۆژنامەنووسێکى ئەمریکى و ئەوروپى جارێکیان پرسیارى ئەو دیاردەیان لێکردم، هەروەها ئەو خەڵکەى لە کەرکوک نیشتەجێ بوون، پێشتر دانیشتووى ئەو شارە بوون؟ وتم ناتوانم بڵێم هەموویان پێشتر لە شارى کەرکوک ژیاون، بەڵام هەموویان خەڵکى گوندەکانى نزیکى ئەو شارەن. گوندەکانیان رژێم تێکیداون، لە بەشێک لەو گوندانەدا ئێستاش عەرەبى هاوردەى تێدا ماوە، بۆیە ناتوانن بگەڕێنەو بۆ ئەو گوندە ڕوخاوانە یان داگیرکراوانە، ئەو دەمەى گوندەکانیان بۆ دروستدەکرێتەوە، دەگەڕێنەوە جێگاى خۆیان وخەریکى کارى کشتوکاڵى دەبن. کێشەکە ئەوان دروستیان نەکردووە، بۆیە ئەرکى حکومەتە ئەو گوندانەیان بۆ دروستبکاتەوە وهاوکاریان بکات تا بکەونەوە سەر کارى جارانى خۆیان بۆ دابینکردنى ژیانى کەسوکاریان.
پ- کەرکوک بەرەو کوێ دەروات؟
کەرکوک وهەموو ناوچەکانى دیکەى کوردستان کە تا ئێستا لەژێر دەسەڵاتى حکومەتى ناوەندیدا ماونەتەوە دەبێ بە هەموو شێوەیەک هاوکارى بکرێن، ئەوەش ئەرکێکى نەتەوەییە. هەموو لایەک، لە حکومەتى ناوەندی وحکومەتى هەرێمەوە تا لایەن وگرووپە سیاسیەکان وڕێکخراوە مەدەنییەکان، ئەوە ئەرکى هەموویانە. ئەو دەستەى کە لە نیسانى 2003 دا پێشنیازى دامەزراندنمان کردبوو دروستکرابا، کارەکان بەشێوەێکى باشتر بەڕێوە دەچوون، بە پێى بەرنامە وبە هاوکارى ئیدارەى کەرکوک وئەنجومەنى پارێزگا پاش هەڵبژاردنى. ئەرکەکانى ئەو دەستەیە بە بێ هاوکارى وپشتگیرى حیزبە سیاسیەکان جێبەجێ ناکرێن، بەڵام بە مەرجێ حیزباتى نەخرێتە پێش کوردایەتى و دەست نەخرێتە ناو کاروبارى ئیدارەوە. ئێستاش ئەوەى نەکراوە دەتوانین بیکەین، بە پشتگیریکردن لە ئیدارەى کەرکوک ودەست نەخەستنە ناو کاروبارى ئیدارەوە، بە پێشکەشکردنى هاوکارى سیاسى وماددى بۆ کاربەدستانى کەرکوک، بە ئامادەکردنى لیستێکى نوێ بۆ هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاى کەرکوک، کە بڕیارە لەم نزیکانەدا ئەنجام بدرێت، بە مەرجى هاوکاریکردن و بەشداریکرنى نوێنەرانى هەموو گروپەکان وکەسانى بێ لایەن لەو لیستەدا، بەڵام کەسانێکى ڕابوردوو پاک وشارەزا ولێوەشاوە بن. ئەگەر ئەو کارە لە ئێستاوە هەوڵى بۆ نەدرێت، ئەنجومەنى داهاتووى کەرکوک وەک ئەوەى ئێستا نابێ، ئەم پێشنیازە دەمێکە خستووەتە بەرچاو سەرکردایەتى سیاسى کوردى. سەبارەت بە جێبەجێکردنى ماددەى (140)ى دەستوور، بە بەردەوامى هاوکارى لیژنەى جێبەجێکردنى ئەو ماددەم کردووە، پرۆژەى میکانیزمى کارکردنى لیژنەکە لەسەر داواى وەزیرى ناوچە دابڕاوەکان لە 13 نۆڤەمبەرى 2006 دا بۆم ئامادەکردووە، ئەوەش بە ئەرکى دەزانم. جێبەجێنەکردنى ماددەى (140) بە ماناى لە دەستدانى کەرکوک وبەشێکى زۆر لە ناوچە دابڕاوەکانى کوردستان دەخوێندرێتەوە.
پێوەندى نێوان کوردو تورکمان بەهۆى سیاسەتى چەوتى حکومەتەکانى بەغداوە تێکچووە، پێویستە هەوڵبدرێت ئەو پێوەندیە چاک بکرێتەوە، لەگەڵ ئەوان و لەگەڵ کلدان و ئاسووری و عەرەبە رەسەنەکانى کەرکەک.
ئایا تورکمان لەناو حکومەتى هەرێمدا سەبارەت بە ژمارەى کورسیەکانیان لە کوردستاندا، وەکو کەمایەتیەک، هەقى خۆیان وەرگرتووە؟
ئێستا تورکمان چەند کورسییەکیان لەناو پەرلەماندا هەیە، هەڵبەتە ئەو دەمەى کەرکوک وناوچە دابڕاوەکانى دیکەى کوردستان کە تورکمانى لێیە دەگەڕێتەوە سەر هەرێم، ژمارەیان زیاتر دەبێ، بۆیە ژمارەیان لە پەرلەمانیشدا زیاتر دەبێ. لەو باوەڕەدام پاش گەڕانەوەى ئەو ناوچانەى کوردستان پێویستە هەڵبژاردنێکى نوێ بۆ هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان وئەنجومەنى پارێزگاکانى هەرێم سەرلەنوێ ڕێکبخرێن، لەو هەڵبژاردنەدا نوێنەرانى تورکمان وئاسورى وکلدان وعەرەبى کوردستان بە پێى نفووسى راستەقینەى خۆیان هەڵدەبژێردرێن، هەڵبەتە زیاتر دەبن.
ئەرکى ئێمەیە قەناعەت بە تورکمان و نەتەوەکانى دیکەى کوردستان بکەین کە بەرژەوەندیان لەگەڵ ئێمەدایەو ئەوانیش بەشێکن لە گەلى کوردستان و لە دەستوورى هەرێمدا هەموو ماف وئەرکەکانیان بە ڕوونى دیارى دەکرێن ودەچسپینرێن. ئەگەر ناتەبایى وکارى توندوتیژى لەنێو نەتەوەکانى کوردستان ڕوویاندابێ دەستێکى دەرەکى لەپاڵدا بووە. کاتى ئەوە هاتووە نەتەوەکانى کوردستان بە هاوکارى وپێکەوە ژیانێکى باشتر بۆ نەوەکانى ئەمڕۆ وپاشە رۆژ دابینبکەن، کۆمەڵگاى کوردستان ببێتە نموونە بۆ کۆمەڵگاکانى ناوچەکە.
لە گۆڤارى (ستاندەر) ژمارە ( 14)ى ساڵى دووەم، نیسانى 2007 دا بڵاوکراوەتەوە.

چەند سەرنجێک دەربارەى کێشەکانى هەڵبژاردن لە هەرێمى کوردستان و کەرکوک

دکتۆر نورى تاڵەبانى
پرۆسەى هەڵبژاردن لە هەرێمى کوردستان و ناوچەى کەرکوک لە سەرەتاوە رووبەرووى چەندین کێشەو گرفتى گەورە بووەتەوە، بەشێکیان بەهۆى هەڵوێستى چەوتى چەند بەرپرسێکى کۆمسیۆنى باڵاى سەربەخۆى هەڵبژاردنەکان لە عێراق، بەشەکەى تریان بە هۆى پێشێلکردنى رێنماییەکانى هەڵبژاردن لەلایەن چەند لایەنێکى سیاسی لە کاتى ئەنجامدانى ئەو هەڵبژاردنانە لە کوردستان. دوو هەڵبژاردن و رێفەراندۆمێک تا ئێستا لە عێراق و کوردستان رێکخراون، ئەرکى سازدان و سەرپەرشتیکردنیان لە هەموو قۆناغەکاندا بەو کۆمسیۆنە راسپێردرابوو. ئەو کێشانەى لە کوردستان سەریانهەڵدا کێشەى گەورەتریان لێپەیدا دەبوو ئەگەر بە پەڵە چارەسەرنەکرابان، بەڵام کێشەکانى ناوچەى کەرکوک پەیوەندی راستەوخۆیان بە هەڵوێستى نادیارى کۆمسیۆنى باڵاى هەڵبژاردنەکانەوە هەبوو، دەیتوانى چارەسەریان بکات چونکە لە ژێر دەسەڵاتى ئەودا بوو.
مەبەست لە باسکردنى ئەو کێشانە لێرەدا دەستنیشانکردنیانە تاکو چارەسەربکرێن ودوبارە نەبنەوە. بەشێکیان دەگەرێنەوە بۆ سەردەمى دامەزراندنى دەزگای هەڵبژاردنەکان لە هەرێمى کوردستان لە مانگى ئەیلولى 2004. ئەو کێشانە لە کوردستان چارەسەردەکرێن، یەکەمیان بە پەسەندکردنى قانوونێکى تازە بۆ هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان و قانوونێکى تایبەت بە ئەنجومەنەکانى پارێزگاکانى هەرێم، دووەم بە رێگاگرتن لە پێشێلکردنى رێنماییەکانى هەڵبژاردن لە کاتى ئەنجامدانیان. بەڵام کێشەکانى ناوچەى کەرکوک بەشى زۆریان دروستکراوبوون، کۆمسیۆنى باڵاى هەڵبژاردنەکان لە عێراق دەتوانێ چارەسەریان بکات و هەوڵیش دراوە بۆ چارەسەرکردیان، بۆیە بەجیا لێیان دەکۆڵینەوە.
یەکەم: کێشەى هەڵبژاردنەکان لە هەرێمى کوردستان
کۆمسیۆنى باڵاى سەربەخۆى هەڵبژاردنەکان لە عێراق ئەو دەزگایەیە کە ئەرکى رێکخستنى پرۆسەى هەڵبژاردنى پێ سپێردرابوو بە پێى چەند بریارێک کە حوکمى قانوونیان هەبوو. دەسەڵاتەکانى ئەو دەزگایە فراوان بوون، وەک رێکخستنى لیستى دەنگدەران و شێوەى دەنگدانیان و بریاردان لەسەر دامەزراندن و دەستکارىکردنى ئەو لیستانەى دەکرێنە بنەما بۆ ئەنجامدانى هەڵبژاردنەکان، هەروا رێکخستن و پەسەندکردنى ناوى پارت و قەوارە سیاسیەکان وچەسپاندنى ناوى ئەو پاڵێوراوانەى بەشدارى لە هەڵبژاردنەکان دەکەن، لەگەڵ پەسەندکردن و بڵاوکردنەوەى ئاکامەکانیان. چەند بریارێک بە ئیمزاى پۆڵ برێمەرى حاکمى مەدەنى پێشووى عێراق، بەتایبەتى بریارى 92 و 96 کە لە ساڵى 2004 دەرچوون. بە پێى بریارى ژمارە 92 ئەندامانى ئەنجومەنى ئەو کۆمسیۆنە کە حەوت کەس بوون لەلایەن نوێنەرى رێکخراوى نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق بۆ کاروبارى هەڵبژاردن و ئیدارەى پۆڵ برێمەر دەستنیشانکران. جگە لەو حەوت ئەندامە، نوێنەرێکى UN و بەرێوەبەرى گشتى کۆمسیۆن هەردوکیان ئەندامى ئەو ئەنجومەنە بوون، بەڵام مافى دەنگدانیان نەبوو. ئەو ئەنجومەنە باڵادەسترین دەزگایە لەناو ئەو کۆمسیۆنەدا، بەڵام کارمەندانێکى زۆرى فەنىو ئیدارى لەو دەزگایە کاردەکەن بەشى زۆریان بەناو بێ لایەنن وپێشتر لە دەزگاکانى رژێم کارمەند بوون و زۆریان بە عەقلیەتى ئەو سەردەمە رەفتار دەکەن، بەتایبەتى لەگەڵ دەزگاکانى هەرێمى کوردستان.
نوێنەرانى ئەو کۆمسیۆنە لە هەرێمى کوردستان کە بە پێى بریاری ژمارە(56/ ر) لە 14 ئەیلولى 2004 ناولێنران، بریتى بوون لە بەرپرسى ئۆفیسى هەرێم لەگەڵ سێ بەرپرس تر بۆ ئۆفیسى هەولێرو سلێمانىو دهۆک. لەسەرەتاى دامەزراندنى ئەو دەزگایە بەندە بەرپرسى ئۆفیسى هەرێمى کوردستان بوم، بەرپرسیارانى ئۆفیسى ئوستانەکان(پارێزگاکان) کاک حەمە ساڵح بۆ سلێمانى و کاک کەمال غەمبار بۆ هەولێرو کاک بەیار دۆسکى بۆ دهۆک بوون. لە یەکەم کۆبوونەوەمان لە 9 تشرینى یەکەمى 2004، پێشنیازى دامەزراندنى ئەنجومەنێکم کرد بەناوى "ئەنجومەنى کۆمسیۆنى سەربەخۆى هەڵبژاردنەکان لە هەرێمى کوردستان" لە چەشنى کۆمسیۆنى عێراقى. پێشنیازەکەم بۆ دوو مەبەست بوو، یەکەمیان ئەنجومەنى کۆمسیۆنى کوردستان باڵاترین دەزگاى هەڵبژاردن بێ لە کوردستاندا و بریارە گرنگەکان لەلایەن ئەو ئەنجومەنەوە بدرێن نەک لەلایەن تاکە کەسێکەوە. دووەم ئۆفیسەکانى هەرێم پەیوەندى راستەوخۆیان بەوەوە بێ، بەڵام بۆ کاروبارى تەکنیکىو فەنی پەیوەندى راستەوخۆ بە کۆمسیۆنى عێراقیەوە بکەن. کۆمسیۆنى عێراقى دەیویست ئۆفیسەکانى هەولێرو سلێمانىو دهۆک پەیوەندى راستەوخۆیان لەگەڵ ئەودا بێ، وەک ئۆفیسى پارێزگاکانى ترى عێراق تەماشاى دەکردن. لەو نوسراوەى ئاماژەمان لەسەرەوە بۆ کردووەو ئاراستەى کۆمسیۆنى باڵاى عێراقى کرابوو بۆمان روونکردبوونەوە کە ناوى "ئۆفیسى هەرێمى کوردستان" ناگونجێ لەگەڵ ئەو واقیعە قانوونیەى لە کوردستاندا هەیە بە پێى قانوونى کاتى بەرێوەبردنى دەوڵەتى عێراق (TAL). لە 31 تشرینى یەکەمى 2004 ئەنجومەنى کۆمسیۆنى عێراقى بە نوسراوى ژمارە( 77 / ر) وەڵامیان داینەوە تێیدا پێشنیهادیان کردبوو ناوى ئۆفیسى هەرێم بکرێت بە"بەرێوەبەرایەتى هەڵبژاردن لە هەرێمى کوردستان". دەربارەى داواکاریەکەمان کە ئۆفیسەکانى هەولێرو سلێمانىو دهۆک پەیوەندى راستەخۆیان بە ئۆفیسى هەرێمى کوردستانەوە بێ، وەڵامیان نەدابووینەوە. لە دووى تشرینى دووەمى 2004 ئەنجومەنى هەرێم کۆبوونەوەى دووەمى سازداو بریارماندا نوسراوێکى تر ئاراستەى کۆمسیۆنى عێراقی بکەین و ئاگاداریان بکەینەوە کەوا بەشێک لە دەزگاکانى کۆمسیۆنى عێراقى - بە
نەزانى بێ یان بە ئەنقەست - لە نوسراوەکانیاندا لەجیاتى ناوى "هەرێمى کوردستان - اقلیم کردستان"، دەنووسن "ناوچەى کوردستان - منگقە کوردستان"، هەر لەوێدا ئاماژەمان بۆ نوسراوى پێشترمان کردەوە کە پەیوەندى ئۆفیسەکانى هەوڵێرو سلێمانىو دهۆک دەبێ بە دەستەى باڵاى هەرێمەوە بێ. لەو نوسراوەماندا هاتبوو "لەوە دەچێت بەشێک لە کاربەدەستانى کۆمسیۆنى عێراقى ئێستاش بە عەقلیەتى سەردەمى رژێمى پێشوو هەڵسوکەوت لەگەڵ دەزگاکانى هەرێمى کوردستاندا دەکەن". چەند جارێک بە نوسراوو بە تەلەفۆنیش ئاگادارى بەرپرسیارانى کۆمسیۆنى عێراقیمان کرد کە بەرێوەبەرى گشتى کاروبارى دارایى تا ئەو دەمە یەک دینارى بۆ ئۆفیسى هەرێمى کوردستان نەناردووە، کەچى راستەوخۆ مەبلەغێ پارەی بۆ هەریەکە لە ئۆفیسەکانى هەولێرو سلێمانىو دهۆک ناردووە! دەربارەى ناوى ئۆفیسەکەمان پێشنیازمان کرد وشەى "دەستە"بەکاربێنین لەجیاتى "بەرێوەبەرایەتى"، هەروا وشەى "سەربەخۆ" بەکارنەهێنین و ناوى ئۆفیسەکەمان " دەستەى باڵاى هەڵبژاردنەکان لە هەرێمى کوردستان " بێت و راشکاوانەش پێمان راگەیاندن قبووڵ نەکردنى ئەو ناوە بەو دەسەڵاتەوە ناچارمان دەکات هەموو دەست لەکار بکێشینەوە و هۆیەکەشى لە ئەستۆى ئەوان دەبێ. ئەنجومەنى کۆمسیۆنى عێراقى بەرامبەر ئەو هەڵوێستەى دەستەکەمان پێشنیازەکەمانى قبووڵ کرد، بەڵام لە رووى داراییەوە یەک دیناریان بۆ نەناردین (بۆ دەستەکە)، بۆیە ناچاربووین بە قەرد مەبلەغێ پارە لە ئۆفیسى هەولێر وەربگرین! یەک دوو نوسراوى ترمان ئاراستەى کۆمسیۆنى عێراقى کرد بۆ بیرخستنەوەیان کە ئەرکەکانى سەرشانمان جێبەجێ ناکرێن ئەگەر ئەو پارەى بۆمان تەرخانکراوە بە زوویى بۆمان نەنێرن، هەر لەوێدا پێمان راگەیاندن ئەگەر ناچار بووین پەیوەندى بە حکومەتى هەرێمى کوردستانەوە دەکەین بۆ داواکردنى یارمەتی دارایی. لەو ماوەدا لەرێگاى پەیوەندی شەخسیەوە بە بەرێزان مام جەلال و کاک نێچیروان، هەردوکیان گفتى یارمەتی داراییان پێ داین ئەگەر کۆمسیۆنى عێراقى یارمەتیمان نەدا. لە نوسراوێکى تردا جارێکى تر ئاگادارمان کردنەوە ئەگەر لەماوەى دوو رۆژدا ئەو پارەى تەرخانکراوە بۆ دەستەکەمان نەنێرن، ناچاردەبین یارمەتى لە حکومەتى هەرێمى کوردستان وەربگرین، چونکە کارەکانمان راوەستاون. ئەو ئاگادارىکردنەوە بووە هۆى هاتنى کاک عادل لامى بەرێوەبەرى گشتى کۆمسیۆنى عێراقى بۆ هەولێر لەگەڵ ئەو مەبلەغە پارەى تەرخانکرابوو بۆ دەستەى باڵاى هەڵبژاردنەکان لە هەرێمى کوردستان! ئەوەش ئەوە دەسەلمێنێ، کە لانى کەم بەشێک لە بەرپرسیارانى ئەو کۆمسیۆنە بەجیدیەوە هاوکارى لەگەڵدا نەدەکردین.
لەگەڵ ئەو هەموو ئاستەنگانەى بۆیان دروست دەکردین، کاروبارى هەڵبژاردن لە هەرێمى کوردستان بە باشى بەرێوەدەچوون. میدیاو رۆژنامەنووسانى کوردستانیى و بیانى بە بەردەوامى سەردانى ئۆفیسەکەیان دەکردین بۆ سازدانى چاوپێکەوتن و وەرگرتنى دەنگوباس سەبارەت بە چۆنیەتى بەرێوەبردنى هەڵبژاردنەکان لە کوردستان. هەروا نوێنەرانى رێکخراوە ناحکومیەکان و نوێنەرانى چەند دەوڵەتێکى رۆژئاوایى دەهاتنە ئۆفیسەکەمان بۆ وەرگرتنى زانیارى دروست سەبارەت بە پرۆسەى هەڵبژاردن. بە هاوکاری ئێمە، پەرلەمانى کوردستان دەستکارى قانوونى هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستانى کرد تا گونجاو بێت لەگەڵ قانوونى تازەى هەڵبژاردنەکان لە عێراق. بەڵام ماوەیەک پێش ئەنجامدانى هەڵبژاردنەکان کە بریاربوو لە 30 کانوونى دووەمى 2005 رێکبخرێن، کێشەیەکى گەورەمان هاتە پێش ئەویش ناردنى لیستى ناوى دەنگدەران بوو بە ناتەواوىو کەموکورییەوە، لەو لیستانەدا ناوى کەسانێکى زۆر نەبوون یان بە هەڵە تۆمارکرابون. ئەگەر لە ماوەیەکى دیاریکراودا چاک نەکرابان مافى دەنگدانیان لە دەست دەدا. هەموو دەزانین کە لیستى خۆراک وەرگرتن کرابووە بنەما بۆ دیارىکردنى ناوى دەنگدەران، ئەوە خۆى لە خۆیدا هەڵەێکى زۆر گەورە بوو کە لەسەرەتاوە دژى بوم وچەند بابەتێکم لەسەر بڵاوکردبووەوە. لە کۆنفرانسێکدا بۆ هەڵسەنگاندنى رۆڵى هەر یەک لە کۆمسیۆنى باڵاى سەربەخۆى هەڵبژاردنەکان لە عێراق و رێکخراوە ناحکومیەکان کە رێکخراوىKIE رێکیخستبوو لە 24 و 25 نیسانى 2006 لە دوکان، بە ئامادەبوونى بەشى زۆرى ئەندامانى ئەنجومەنى کۆمسیۆنى عێراقىو نوێنەرانى ژمارەیەک لە نوێنەرانى حیزبە سیاسیەکان و رێکخراوە ناحکومیەکان، دکتۆر عەبدولحسێن هینداوى سەرۆکى ئەو کۆمسیۆنەو چەند قسەکەرێکى تر هەموو کۆک بوون لەسەر ناتەواوى ئەو لیستانە کە لەلایەن دەزگایەکى سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان ئامادەکرابوون. بەشى زۆرى ئامادەبووانى رۆژى یەکەمى ئەو کۆنفرانسە بوونى ئاماریان بە مەرجێکى سەرەکی دەزانى بۆ سەرکەوتنى هەموو جۆرە هەڵبژاردنێک وجەختیان لەسەر ئامادەکردنى ئەو ئامارە دەکردەوە پێش سازدانى هەڵبژاردنێکى تازە لە عێراق. لە هەرێمى کوردستان( لە هەردوو ئیدارەکەدا) ئامارێک ئامادەکرابوو کە دەکرا سوودی لێ وەربگیرێ، بۆیە هەر لە سەرەتاوە داوامان دەکرد ئەو ئامارە بکرێتە بنەما بۆ ناونووسکردنى دەنگدەران لە هەرێمى کوردستان، لەجیاتى لیستى خۆراک وەرگرتن، بەڵام کۆمسیۆنى عێراقى پێشنیازەکەى رەتکردەوە. هەڵەکانى ناوەکان لەو لیستانەدا ئەوەندە زۆر بوون بە هەفتەو دوو هەفتە چارەسەر نەدەکران. بەتایبەتى خەڵکەکەش لەسەرەتادا هاوکارى بنکەکانى تۆمارکردنیان نەدەکردو نەدەچوون بۆ چاککردنەوەى ناوەکانیان ئەگەر بە هەڵە تۆمارکرابن، یان بە ئاگادارکردنەوەى ئەو بنکانە گەر ناویان نەنوسراوبن. بۆ روونکردنەوەى ئەم حاڵەتانە، چەندەها چاوپێکەوتنى تەلەڤزیۆنیمان سازکردو بڵاوکراوەمان بڵاکردەوە داوامان لەو کەسانە کرد بچنە ئەو بنکانە تا بزانن ناویان لەو لیستانە نوسراوە یان نا، یان بە هەڵە تۆمارکراوە لە ماوەى دیاریکراودا، بەڵام کەسانێکى کەم دەچون. بۆ چارەسەرکردنى ئەم کێشەیە پەیوەندیمان بە(دەزگاى عەمەلیاتەوە)کرد کە
بەرپرسەکە دکتۆر عەلى عەبودە، پێشنیازى ناردنى CD لیستى ناوەکانى ئەو کەسانەى خۆراک وەردەگرن لە هەولێر تاکو چاپبکرێنەوەو بکرێنە بنەما بۆ دەنگدان، بەڵام پێشنیهادەکەمان قبووڵ نەکرا. پاشتر بە نوسراوى ژمارە (100 – 46) لە 15 کانوونى یەکەمى 2004 داواى درێژکردنەوەى ماوەى چاککردنى فۆرمى ژمارە (1)مان کرد بۆ دوو هەفتە یان لانى کەم دە رۆژ، تا لەو ماوەدا ناوى ئەو هەزارەها خەڵکەى بە هەڵە نوسراون چاک بکرێن و ناوى ئەو کەسانەى ناویان لەو لیستانەدا نەبوو، تۆماربکرێن، ئەوەشیان رەتکردەوە. ئەمە کێشەێکى گەورە بوو کە "دایرەى عەمەلیات" لە کۆمسیۆنى عێراقى خۆى نەیدەتوانى چارەسەرى بکات و هاوکاریشى نەدەکردین بۆ چارەسەرکردنی. بەشێکى گەورەى ئەو کێشەیە بە هاوکارى کارمەندانى ئۆفیسەکانى خۆمان چارەسەرکران، بەبێ هاوکارى کۆمسیۆنى عێراقى. لە 22 کانوونى یەکەمى 2004 دەستم لەو دەزگایە کێشایەوە بە هۆى خۆکاندیدکردنم بۆ پەرلەمانى کوردستان، دەتوانم بڵێم تا ئەو رۆژە کارەکان جگە لەو کێشانە کە بەشى زۆریان چارەسەرکران، بە باشى بەرێوە دەچوون.
لەکاتى دیاریکراودا هەڵبژاردنەکان ئەنجامدران، جگە لەو کەموکورتیانەى ئاماژەمان بۆ کردون، چەند سەرپێچییەک لە رێنماییەکانى هەڵبژاردنەکان کران بە هۆى ململانێی حیزبى لە نێو هەردوو حیزبى دەسەڵاتدار بۆ هەڵبژاردنى ئەنجومەنى ئوستانەکان(پارێزگاکان)، چونکە لەوەدا یەک لیستیان نەبوو. پێشێلکاریەکان زیاتر بوون لە کاتى رێفەراندۆم لەسەر پرۆژەى دەستوورى عێراقىو ئەنجامدانى هەڵبژاردنى ئەندامانى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراقى. ئەو پێشێلکاریانە لەلایەن چەند رێکخراوێکى چاودێرەوە تۆمارکراون، پێم باشە ناوەرۆکى راپۆرتى یەکێکیان لێرەدا بخەینە بەرچاو کە تایبەتە بە هەڵبژاردنەکانى هەولێرو سلێمانىو دهۆک و کەرکوک و قەزاى دووبز لە سەرەتاى ساڵى 2005 . راپۆرتى رێکخراوى (K.I.E. ) کە رێکخراوێکى نا حکومییە، لە 8 شوباتى 2005 بڵاو کراوەتەوە( دەقى راپۆرتەکە لە هەفتەنامەى هاوڵاتى ژمارە 214 رۆژى 2 مارتى 2005 بڵاوکراوەتەوە).
لەو راپۆرتەدا هاتووە ژمارەى چاودێرانى ئەو رێکخراوە 448 چاودێر بوون (52 یان لە جەلەولاو جەبارەو قەرەتەپەو قەزاى خانەقین کە سەر بە ئوستانى دیالەن). ژمارەى وێستگەکان کە چاودێرانى ئەو رێکخراوە چاودێریان کردووە 2264 وێستگە بوون.
لە پەرەگرافى 6 ى ئەو راپۆرتەدا هاتووە "نوێنەرى لایەنە سیاسیەکان دەستیان لە بەرێوەچوونى پرۆسەکە وەردەداو پابەند نەبوون بە بنەماکانى هەڵسوکەوتى نوێنەرایەتى لایەنە سیاسیەکان". لە پەرەگرافى 7 دا هاتووە " نوێنەرانى لایەنەکان هەوڵیان دەدا کار بکەنە سەر بۆچوونى دەنگدەران". پەرەگرافى 8 باس لە هەندێک خەلەل دەکات وەک ئەوەى"زۆرینەى زۆرى لێپرسراواى وێستگەکان سەر بە لایەنگرانى حیزبەکانى سەر بە دەسەڵات بوون"، ئەمەش لە حاڵەتى ئەو هاوڵاتیانەى نەخوێندەوار بوون دوو حاڵەتى دروست دەکرد، یان ترسى لایەنە سیاسیەکان لەوەى کە لێپرسراوى وێستگەکە بێڵایەن نەبن لەپرکردنەوەى کارتەکانى دەنگدان، یان نهێنى دەنگدانى ئەو هاوڵاتیانە نەدەپارێزرا، کە لەژێر گوشارى لایەنە سیاسیەکاندا بەرپرسى وێستگەکە بە ئاشکرا لە هاوڵاتیەکەى دەپرسى ولەبەرچاو نوێنەرانەکان بۆى دەست نیشان دەکردن، ئەمەش بۆ سەلماندنى بێلایەنىو پاکى خۆى، کە هەردوو حاڵەتەکە نا تەندروستە". لە پەرگرافى 9 دا هاتووە " ساختەکارى لەدەنگدان، دەنگدان بەبێ پێناس، دەنگدان بە پێناسى کەسى تر، دەنگدانى دووبارە لە زۆر بنکەدا دەبینرا". پەرەگرافى 10 باس لە رێگرتن لە چوونە ناوەى چاودێران دەکات، یان مانەوەیان یاخود بەئازادى کارنەکردنیان لە چەند بنکەیەکدا. بە پێى پەرەگرافى 11ى راپۆرتەکە " هێزەکانى پۆلیس و گاردى نیشتمانى بەباشى بارى ئاسایشى ناوەندەکانیان پاراستبوو، بەڵام بەرادەیەکى زیاد لە پێویست لە نزیک بیناى ناوەندەکانەوە بوون و تەنانەت لەناو ناوەندەکانیش دەبینران". هەروا بە پێى پەرگرافى 12 ى راپۆرتەکە" نوێنەرى کۆمسیۆنى باڵا لە هەندێک بنکەدا چاوپۆشیان لە پێشێلکارى کادرانى بنکەو وێستگەکان دەکرد کە لە ئامادەبوونى ئەواندا روویاندا". بەڵام لەو راپۆرتەدا هاتووە هەندێک لە پێشێلکاریەکان بە هۆى کەمى زانیارى و کەم ئەزموونى کارمەندانى هەڵبژاردن و نوێنەرانى لایەنە سیاسیەکان و دەنگدەران و چاودێرانەوە بووە. هەروا زۆرێک لەو پێشێلکاریانە رێکخراو بە گرووپ و نەخشە بۆ کێشراو نەبوون، بەڵام هەندێک حاڵەتى بەو شێوەش هەبووە. لە روانگەى چاودێرانەوە ئەو " پێشێلکاریانە کاریگەرى ئەوەندەیان نەبووە بۆ سەر ئەنجامەکانى هەڵبژاردنەکان کە سەرو بنیان بکات، بەڵام کاریگەرى لەسەر رادەى زیادبوون و کەمبوونى چەند کورسییەک هەبووە لە ئەنجومەنى پارێزگاکاندا". لە کۆتایى راپۆرتەکەدا هاتووە "هەڵبژاردنەکان لەسەر ئاستى ئەو پارێزگایانەى کە لەلایەن ئەوانەوە چاودێرکراون سەرکەوتوو بوون بە رێژەى (61 %). جێگاى داخە گەر بڵێم ژمارەى ئەو پێشێلکاریانەى لە کاتى رێفەراندۆم لەسەر دەستوورو و هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراقى زیاتر بوون. بۆ نموونە وەک شاهید حاڵێک دەڵێم کاتێ چووم بۆ دەنگدان بۆ هەڵبژاردنى ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراقى لەو وێستگەى ناومى تێدا تۆمارکراوە ، بەرپرسى بنکەکە پێى گوتم ئیستمارەى دەنگدانیان لا نەماوە کە ژمارەیان دەبێ بەبێ زیادوکەم بە پێى ژمارەى دەنگدەران بێ. پرسیارم لێکرد چ خێرخوازێک لە جیاتى من دەنگى داوە؟ دەفتەرێک دانرابوو ناوى ئەو کەسانەى تێدا نوسرابوون ناویان لەو وێستگە تۆمارکراوە بەڵام نەیانتوانیوە دەنگبدەن، منیش لەو دەفتەرە ناوى خۆم نووسى! لە زۆر کەسم بیستووە لەو رۆژەدا کەسانێکى زۆر لەبەر "نەبوونى ئیستمارەى دەنگدان لە وێستگەکان" نەیانتوانیوە دەنگبدەن، بەڵام "خێرخوازان" لەجیاتى ئەوان دەنگیان دابوو! لەو هەڵبژاردنەدا دەستدرێژى کرایە سەر بارەگاى حیزبێکى سیاسى لە دەڤەرى بادینان و خەڵکیشى تێدا کوژران. ئومێدەوارم ئەو جۆرە پێشێلکاریانە لە هەڵبژاردنەکانى داهاتودا دووبارە نەبنەوە ئازادانەو بێ دەست تێوەردان ئەنجامبدرێن. بۆ دابینکردنى ئەو جۆرە هەڵبژاردنانە، پێویستە جگە لە ئامادەکردنى قانوونێکى تازە بۆ هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان، قانوونێکى تایبەت بە هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکانى هەرێمى کوردستان لەلایەن پەرلەمانى کوردستانەوە پەسەند بکرێن، بەندەکانیان بەپێى بارى تایبەتى کوردستان دابرێژرێن لەسەر بنەمایەکى نوێ.

دوو: کێشەکانى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى ئوستانى (پارێزگاى) کەرکوک و چۆنیەتى چارەسەرکردنی بەشێکیان
کێشەکانى هەڵبژاردن لە کەرکوک بەشى زۆریان دروستکراو بوون، چونکە بەرپرسى ئۆفیس و بەشى زۆرى کارمەندانى کەرکوک کۆنە بەعسى بوون یان سەر بەلایەنێکى سیاسى بوون. ژمارەیەکى زۆر لە دانیشتونى کەرکوک، بەتایبەتى ئاوارەکان لە ناو کەرکوک و دەرەوەی، ناونووس نەکرابوون و نەیاندەتوانى بەشدارى لە هەڵبژاردن بکەن. قسە لە 107 هەزار کەس دەکرا کە ناویان لە لیستى دەنگدەران نەبوو، ئۆفیسى هەڵبژاردنى کەرکوک وکۆمسیۆنى باڵاى عێراق گوێیان لە داواکاریەکانى ئەو خەڵکە نەدەگرت کە بەشى هەرە زۆریان کورد بوون. هەوڵێکى زۆر لەلایەن هێزە سیاسیەکانى کوردستانەوە درا بۆ چارەسەرکردنى ئەو کێشانە، بەڵام کۆمسیۆنى باڵاى هەڵبژاردنەکان هاوکارى نەدەکرد بۆ چارەسەرکردنیان، هەرچەندە سێ جار شاندێکیان ناردبوو بۆ کەرکوک بۆ کۆڵینەوە لەو داواکاریانە. چارەسەرنەکردنى ئەو کێشانە لەلایەن کۆمسیۆنەوە و نزیکبوونەوەى کاتى ئەنجامدانى هەڵبژاردنەکان لیستى برایەتى کەرکوکى ناچارکرد بریارى بەشدارى نەکردن لە هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاى کەرکوک بدات، بەڵام بەشداریى لە هەڵبژاردنى "کۆمەڵەى نیشتمانى عێراقى" دەکرد. ئەوە باشترین بەڵگەیە کە هەڵوێستى وەرنەگرتبوو بەرانبەر ئەو کۆمسیۆنەو هەوڵیدەدا کێشەکان تێکرا چارەسەر بکرێن. لەو ماوەدا دەستم لە سەرۆکایەتى دەستەى باڵاى هەڵبژاردنەکان لە هەرێمى کوردستان کێشابووەوە، بۆیە دەمتوانى راوسەرنجى خۆم دەربارەى ئەو کێشانە دەربرم. لە یاداشتێکدا لە 28 کانوونى یەکەمى 2004 ئاراستەى سەرۆکى کۆمسیۆنى باڵاى هەڵبژاردنەکان لە عێراق کرابوو، بە ناوى "ترەستى کەرکوک بۆ لێکۆڵنەوە" کە رێکخراوێکى ناحکومیە کۆمەڵێک رووداوم بە بەڵگەوە خستە بەرچاوى سەرۆکى کۆمسیۆنى عێراقى وداوام لێکرد هەوڵبدات بە زووترین کات چارەسەریان بکات تا هەموو دانیشتوانى ناوچەى کەرکوک بەشدارى لە هەردوو هەڵبژاردنەکە بکەن،( دەقى ئەو یاداشتنامەیە، پاش وەرگێرانى لە هەفتەنامى هاوڵاتی بڵاوکرایەوە). لە یاداشتنامەکەدا نوسرابوو وەک قانوونناسێکى بێلایەنى خەڵکى کەرکوک کە پێشتر سەرۆکى دەستەى هەڵبژاردنەکان بوم لە هەرێمى کوردستان و ئەندامانى ئەنجومەنى کۆمسیۆنى عێراقى دەمناسن داواى چارەسەرکردنى ئەو کێشانە دەکەم تاکو پرۆسەى هەڵبژاردن بە باشى ئەنجام بدرێت. چەند رۆژێک پێش دەست کێشانەوەم لە کارەکەم، لە هەولێر چاوم بە کۆنسولى ئەمریکى کەوت کە پێشتریش چەند جارێک سەردانى ئۆفیسەکەمانى کردبوو دەیزانى ئاگادارى پرۆسەى هەڵبژاردنم لە کەرکوک. لەو چاوپێکەوتنەدا قسە هاتە سەر هۆى بەشدارى نەکردنى لیستى برایەتى کەرکوک لە هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاو گوتى، ئەگەر بەشدارى نەکەن خۆیان زەرەر مەند دەبن. بە وردى هۆیەکانى بریارى بەشدارى نەکردنى لیستى برایەتیم بۆ روونکردەوەو پێم گوت جاروبار وەک سەرۆکى ئەم دەزگایە چاوم بە سەرۆکەکانى حیزبە دەسەڵاتدارەکانى کوردستان دەکەوێت. وتم "خوێندنەوەى من بۆ بۆچوونەکانیان my reading to their minds" ئەوەیە ئەگەر کێشەکانى هەڵبژاردن لە کەرکوک چارەسەر نەکرێن ئەگەرى ئەوە لە ئارادایە بەشدارى لە هەڵبژاردنەکانى عێراق نەکەن. ئەگەر کوردو عەرەبى سوننە بەشدارىنەکەن، هەڵبژاردن لە عێراقدا سەرناگرێ. پرسیارى لێکردم دڵنیاى لەو بۆچوونەیان، دوبارەم کردەوە ئەوە خوێندنەوەى منە، رەنبێ بە هەڵەدا چووبم! گوتى چاکترە سەفیرمان چاوى بە سەرکردەکانى کورد بکەوێت! گوتم چاکترە "ئیحراجیان" نەکەن لەم کاتە ناسکەدا کە کاتى هەڵبژاردنە. وتم لە وڵاتانى ئێوەو رۆژئاواى تر بەرپرسیارانى حیزبەکان گفتى زۆر بە خەڵک دەدەن وباسى ئەو کارانە ناکەن ئەگەر بزانن دەبنە هۆى ئەوە خەڵک دەنگیان بۆ نەدا. لە کوردستان مەسەلەى کەرکوک گرنگییەکى تایبەتى هەیەو سیاسەتمەدارانى کورد ناتوانن هەڵوێستێک وەرگرن بە پێچەوانەى ئاواتەکانى ئەوان بێ، چونکە دەنگیان بۆ نادەن. وتم باشترە هەوڵى چارەسەرکردنى کێشەکان بدەن لەگەڵ کۆمسیۆنى باڵاى عێراقی کە دەتوانێ چارەسەریان بکات. پاش چەند رۆژێکى تر جێگرى سەفیرى ئەمریکى هاتە کوردستان بۆ چاوپێکەوتنى هەردوو سەرۆکەکەى، چونکە سەفیر لەودەمەدا لە ئەمریکا بوو. پاش چەند رۆژێکى تریش ئەرمیتاج کە جێگرى وەزارەتى دەرەوەى ئەمریکا بوو لەگەڵ چەند بەرپرسێکى پایە بەرزى وەزارەتى دەرەوە هاتنە کوردستان بۆ هەمان مەبەست. لەلایەن بەرپرسێکى گەورەوە ئاگادارکرام رۆژى پاشتر(دووى کانوونى دووەمى 2005 ) شاندێکى کۆمسیۆنى باڵاى هەڵبژاردنەکان لە عێراق بە سەرۆکایەتى دکتۆر عەبدولحسێن هینداوى دێتە کەرکوک بۆ چارەسەرکردنى کێشەکانى هەڵبژاردن، داواىلێکردم وەک شارەزایەک هاوکاریان بکەم لەو چاوپێکەوتنەداو ئاگاداری کردم پاش نیمەرۆى ئەو رۆژە کۆبوونەوەیەک سازدەکرێت بۆ دیارىکردنى داواکاریەکانمان پێش چوونى شاندى کوردى بۆ کەرکوک. لەو کۆبوونەوەدا کاک فازیل میرانىو کاک کەمال کەرکوکىو کاک نەجات حەسەن بەناوى پارتییەوە، کاک عەدنان موفتى و کاک جەلال جەوهەر و کاک رزگار عەلى بەناوى یەکیەتیەوە ئامادەى بوون. رۆژى پاشتر لەگەڵ کاک فازل و کاک عەدنان پێکەوە چوینە کەرکوک و لە بارەگاى لقى پارتى لە کەرکوک کۆبووینەوە، بە ئامادەبوونى بەرپرسیارانى هەردوو حیزب لە کەرکوک و کاک عەبولرەحمان موستەفاى ئوستاندارو نوێنەرانى لایەنەکانى لیستى برایەتى کەرکوک. لەسەر پێشنیازى کۆنسوڵى ئەمریکى بە تەلەفۆن، کۆبوونەوەکە لە کۆنسولخانەى ئەمریکى بەستراو پێشنیازىکرد ئەویش وەک چاودێر ئامادەى بێ. شاندى کۆمسیۆنى عێراقى بریتى بوو لە سەرۆکەکەى کە دکتۆر عەبدولحوسێن هینداوى بوو لەگەڵ کاک سەفوەت رەشید سدقى کە لە سلێمانیەوە هاتبوو بە مەبەستى گەرانەوە بۆ بەغداو کاک عادل لامى بەرێوەبەرى گشتى کۆمسیۆن. پاش بیرورا گۆرینەوەو گوفتوگۆ لەلایەن هەرولاوە بۆ ماوەى چەند سەعاتێک، نەگەیشتینە ئەنجام چونکە لایەنى کوردستانى داواى دواخستنى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاى کەرکوکى دەکردو بەرپرسانى کۆمسیۆن دەیانگوت ئەو بریارە لە دەسەڵاتى ئەواندا نییە. سەعات گەیشتە سێى پاش نیمەرۆ وکاتى چاخواردنەوە هات، لەو ماوە کورتەدا لەگەڵ دکتۆر عەبدولحوسەین هینداوى کەوتینە گوفتوگۆوە، هەمان ئەو قسانەى لە هەولێر لەگەڵ کۆنسولى ئەمریکی چەند رۆژێک پێشتر کردبوومن، لەگەڵ ئەویشدا دووبارەم کردنەوەو پێمگوت ئەگەر ئەمرۆکە چارەسەرى ئەو کێشانەى نەکرێن، لەو باوەرەدام لایەنى کوردستانى بەشدارى لە هەڵبژاردنەکانى عێراق ناکات. بەڵام دکتۆر هینداوى کە مرۆڤێکى لەسەرخۆو دۆستەو چەند ساڵێک لە کوردستان ژیاوە دەیگوت بریارى دواخستنى هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاى کەرکوک لە دەسەڵاتى ئەودا نییەو دەبێ بریارى لەسەر بدرێت لەلایەن دەزگاى نەتەوە یەکگرتووەکانەوە. پێمگوت ئەى چارەسەرکردنى ئەو کێشانەى وەک رێگانەدان بەو 107 هەزار کەسە کە بەشى زۆریان کوردن و تا ئێستا نەیانتوانیوە خۆیان ناونووس بکەن، وەڵامى پۆزیتیڤ بوو، وتى رێگایان بێ دەدەین. پێمگوت پرۆسەى ناونووسکردن ماوەى دەوێ، تا چەند رۆژ درێژەى پێدەدەن؟ وتى هەفتەیەک، وتم کەمەو جەژنى قوربان بەسەردا دێت،، وتى لە 9 رۆژ زیاتر ناتوانین چونکە دەبێ پاش ئەو ماوە ناوەکان بەدوا شێوەیان هەڵواسرێن. ئەوجا پرسیارى گۆرینى بەرپرسى ئۆفیسى کەرکوکم لێکرد کە بەعسی بوو، وتى دەستەیەکى چوار کەسى دادەنێن، عەرەبێک و کوردێک و تورکمانێک و ئاسورییەک. ئۆفیسى کەرکوک مەرجێکى دانابوو کە کوردەکان دەبێ لە پارێزگاى کەرکوک ناسنامەکانیان (تەسدیق) بکەن تا بتوانن خۆیان ناونووس بکەن، وتى ئەو مەرجەش هەڵدەگرین. پێش ئەوەى دابنیشینەوە ئاگادارى کاک فازل میرانىو کاک عادل موفتیم کرد کە لەو ماوەدا لەسەر ئەم خاڵانە قسەم لەگەڵ دکتۆر هینداوى کردووەو رێککەوتووین لەسەریان، ئەوان دەڵێن چى؟. کاک فازل گوتى ئەوەى بە 3 سەعات پێمان نەکرا تۆ بە 3 دەقیقە کردت! دانیشتنەکەمان دەستى پێکردەوەو هەردولا رێکەوتین لەسەر ئەو چوار خاڵانەو پێکەوە گەراینەوە بۆ هەولێر. پاش چەند رۆژێکى تر هەمان کەسایەتى داواى لێکردم جارێکى تر لەگەڵ شاندى کوردى بچمەوە بۆ کەرکوک، چونکە شاندى کۆمسیۆنى عێراقى دێتەوە بۆ دیاریکردنى مێکانیزمى جێبەجێکردنى رێککەوتنامەى پێشتر. لە رۆژى دیارىکراودا چوینەوە بۆ کەرکوک بەڵام لەجیاتى کاک فازل میرانى دکتۆر ئیحسان محەمەد هاتبوو. لە پارێزگاى کەرکوک جگە لە کاک عادل موفتى وهاوکارانى ودکتۆر محەمەد ئیحسان و هاوکارانى، نوێنەرانى لیستى برایەتى کەرکوک هەموویان ئامادەبوون. کۆبوونەوەکە بۆ دەستنیشانکردنى ئالیەتى رێککەوتنامەى هەفتەى پێشتر بوو، چەند پێشنیهادێک خرانە بەرچاو سەبارەت بە شێوەى ناونووسکردنى ئەو هەزارەها کەسە لەو ماوە کەمەدا کە جەژنى قوربانى لەگەڵدا بوو. بە بۆچوونى من، چوونى ئەو هەموو خەڵکە دوو جار بۆ کەرکوک لەو ماوە کورتەدا، جارێکیان بۆ ناونووسکردن وجارێکى تر بۆ دەنگدان، کارێکى ئاسان نەبوو، بەتایبەتى بەشى زۆریان بێ دەرامەتو خاوەن کار بوون و رۆژانى جەژنیش دەکەونە ناو ئەو ماوە کورتەدا. پێشنیازم کرد لە جیاتى ئەوەى ئەو هەموو خەڵکە ئەو هاتوچۆکردنە دووجار بکەن، چەند لیژنەیەکى چوار کەسیى پێکبێت لە عەرەبێک و کوردێک و تورکمانێک و ئاسورییەک بچنە ئەو جێگایانەى ئاوارەى کەرکوکى بە زۆرى لێیەو لەو جێگایانە ناوى ئەو کەسانە بنووسن ئەگەر پێناسەیان هەبوو کە خەڵکى ى کەرکوکن، بەڵام بۆ رۆژى دەنگدان بێنە کەرکوک ولەو بنکانەى بۆیان دیارى دەکرین لەوێدا دەنگبدەن. تەنیا نوێنەرى گرووپى ئیسلامى پشتگیرى لە پێشنیازەکەم کرد، ئەوانى تر هەموو وتیان ئەوە کارێکى ناقانوونیە، چونکە دەبێ پرۆسەى ناونووسکردن و دەنگدان هەروکیان لە کەرکوک ئەنجامبدرێن! پێش کۆتایهێنان بە دانیشتنەکەمان ناچاربوم بڵێم پێشنیهادەکەم قبووڵ نەکرا چونکە بە ناقانوونیتان لە قەڵەمدا، بەڵام پرسیارتان لێدەکەم ئایا ئەم کۆبوونەوەمان قانوونییە؟ هەموو دەزانین کەوا کاتى ناونووسکردن بەسەرچووە؟ ئێمە هاتووین بۆ چارەسەرکردنى کێشەیەکى گەورە کە زۆر لایەنى عێراقىو ئیقلیمى دەیانەوێ ئاڵۆزترى بکەن تا هەڵبژاردن لە عێراقدا سەرنەگرێ، بۆ بەو شێوە تەسکە تەماشاى قانوون دەکەن؟ بە هەرحاڵ رێککەوتین کە بنکەکانى تەرخانکراو بۆ ناونووسکردن ودەنگدان لە قەرە هەنجیر بۆ دانیشتوانانى سلێمانى، لە شوان بۆ ناوچەکانى رانیەو جێگاکانى تر، لە پردێ بۆ دانیشتوانانى هەولێر، لە سەرگەران بۆ خەڵکانى ناوچەکانى تر بکرێنەوەو هەر لەو جێگایانەش دەنگ بدەن. چارەسەرکردنى ئەو کێشە گەورەیە بووە هۆى سازدانى هەڵبژاردن لە کەرکوک کە ئاکامەکەى لە بەرژەوەندى هەموو لایەکدا بوو، بەتایبەتى ئەنجامدانى پرۆسەى هەڵبژاردن لە عێراقدا. لەوە باوەرەدام ئەگەر کۆمسیۆنى باڵاى هەڵبژاردنەکان لەسەرەتاوە بە جیددی تەماشاى داواکاریە رەواکانى خەڵکى ناوچەى کەرکوکى بکردایا، پرۆسەکە بە شێوەیەکى باشتر بەرێوە دەچوو. دەبێ لێرەدا ئەو راستەیش لەبیر نەکرێت کە هەڵوێستى سەرۆکى کۆمسیۆنى عێراقى دکتۆر هینداوىو کاک سەفوەت رەشید بووە هۆى سەرکەوتنى ئەو کۆبوونەوە کە ئاکامەکەى ئەنجامدانى هەڵبژاردنى مانگى یەکى 2005 بوو. دەتوانم بڵێم ئەو هەڵبژاردنەى لە کەرکوک ئەنجامدرا لە هەردوو هەڵبژاردنى پاشتر رێکوپێکتر بوو، چونکە پێشێلکاریەکانى رێنەماییەکانى هەڵبژاردن کەمتر بوون.
لایەنى کوردستانى دەبێ رێگا نەدا هەڵبژاردنێکى تازە لە پارێزگاى کەرکوک ئەنجامبدرێت تا بارى ناوچەکە ئاسایى نەکرێتەوە، ئەویش بە جێبەجێکردنى هەموو پەرەگرافەکانى مادەى 140 ى دەستوورى تازەى عێراق.
رێزگرتن لە قانوونى هەڵبژاردن و رێنماییەکانى و رێگا نەدان بە دەستێوەردان لە کاروبارى هەڵبژاردن تەنیا رێگاى سەرکەوتنە بۆ گەلى کوردستان. چ لە هەرێمى کوردستان بێ یان لە کەرکوک، پێش گەرانەوەى بۆسەر سنوورى هەرێم. جێبەجێکردنى مادەى 140 دەستوور بە هەموو پەرەگرافەکانیەوە و رێزگرتن لە قانوون لایەنەکانى عێراقى ناچاردەکات سەردابنوێنن بۆ داخوازیەکانى خەڵکى کەرکوک، بەڵام سەرپێچیکردن لە جێبەجێکردنى ئەو مادە دەستووریەو رێزنەگرتن لە قانوونەکانى هەڵبژاردن لەلایەن حکومەتى عێراق و لایەنە سیاسیەکانى عێراقى، لایەنى کوردستانى ناچار دەکات بریارى چارەنووسزا بدات، بەڵام دەبێ بەئاگادارىو لەژێر چاودێرى دەزگا نێو دەوڵەتیەکان بێ.
هەولێر 26 نیساتى 2006
* بەشى تایبەت بە هەڵبژاردنەکانى کەرکوک بریاربوو لە رۆژى دووەمى ئەو کۆنفرانسەى رێکخراوى KIE رێکیخستبوو بۆ هەڵسەنگاندنى رۆڵى هەر یەک لە کۆمسیۆنى باڵاى سەربەخۆى هەڵبژاردنەکان لە عێراق و رێکخراوە نا حکومیەکان کە لە رۆژانى 24 و 25 ى نیسانى 2006 لە دوکان بەسترا، بە ئامادەبوونى بەشێک لە ئەندامانى ئەنجومەنى کۆمسیۆنى عێراقىو نوێنەرانى ژمارەیەک لە نوێنەرانى حیزبە سیاسیەکان و رێکخراوە نا حکومیەکان، پێشکەشى بکەم، بەڵام لەبەر چەند هۆیەکى چاوەروان نەکراو لە رۆژى دووەمى کۆنفرانسەکە نەمتوانى ئامادەى بم، لێرەدا سەرجەمى بابەتەکە بڵاو کراوەتەوە.

(هاوڵاتى)، ژمارە ( 273)، 10 ئایارى 2006.