بارودۆخى ئێستاى کوردستان لە دیدى حاجى قادر و شێخ رەزا و (خالسى) دا

دکتۆر نورى تاڵەبانى

چەند شاعیرێکی بوێرو چاونەترسى کورد پتر لە سەدەیەک لەمەوبەر ڕەخنەیان لە کۆمەڵگاى کوردى ئەو دەمە گرتووە، لەگەڵ ئاماژەکردن بۆ بارى شێواوى وڵاتەکەیان. حاجى قادرى کۆیى و شێخ رەزاى تاڵەبانى وخالسى(شێخ محەمەدى کوڕى شێخ رەزا) نموونەی دیارو بەرچاوى ئەو شاعیرانە بوون. پرسیار لەوەدایە ئایا ئەو شیعرانە هەر بۆ ئەو دەمە گونجاوبوون، یان بۆ بارى ئێستاى کوردستانیش دەشێن ؟ وردبوونەوە لە بەشێک لە شیعرەکانى ئەو سێ شاعیرە گەورەیە، لەگەڵ دیاریکردنى هۆى دانانیان، وەڵامى ئەو پرسیارەمان بۆ ڕووندەکاتەوە.
شێخ رەزاى تاڵەبانى پیاوێکى کراوە بووە، بە توندی ڕەخنەى لە بارودۆخى کۆمەڵایەتى و سیاسى ئەو سەردەمەى تێیدا ژیاوە، گرتووە. ڕەخنەى توندى لە کاربەدستە گەورەکانى سەڵتەنەتى عوسمانیش گرتووە، لە سوڵتان عەبدولحەمیدەوە کە بە(ئەى حەمیرى موئمنین)ناوى بردووە، تا سەدرى ئەعزەم، کە لە بەیتە شێعرێکى بە زمانى فارسى (ێەدرى ئەعزەمى) بەم شێوە وەسفکردووە:
شنیدم کە عرب ێدر سینەرا گویند
رسیدم بدیارى کە ێدرشان پشت است
واتا: بیستوومە عەرەب بەسنگ دەڵێن (ێدر)
گەیشتمە وڵاتێ کە (ێدر)ەکانیان پوشت و نامەردن!
بە بۆچوونى کاک مەحەمەدى حەمەى باقی، ڕووخانى ئەمارەتى بابان هۆى دروستبوونى گیانى ڕەخنەگەریی بووە لەلاى شێخ رەزا، چونکە لەسەرەتاى ژیانیا ڕووخانى ئەو ئەمارەتەى بینیوە، کە دوا ئەمارەتى کوردان بووە، ئەوەش باری دەروونى بە جارێک شێواندنووە و لەتاوا ڕووى لە هەندەران کردووە، دەمێک لە ئەستەمول بووە و دەمێک لە میسر و لە ئێران، تا لە بەغدا خۆى گرتووەتەوە، لەوێ لە ساڵى 1910 کۆچى دوایی کردووە. لە بەیتە شیعرێکى بەم جۆرە وەسفى ژیان و حاڵەتى خۆى کردووە:
غم سبق داش ازل درد و الم، یاروندیم
علت و زلت، وقلت رفیقان قدیم
واتا: خەم هاوڕێى کۆنمە، دەردو ئازار یارو هاودەممە
هەروەها نەخۆشى و زەلیلى و دەستکورتى هاوڕێى کۆنمن.
لەو گەشتو گەڕانەى بەو وڵاتانەدا چاوى بە چەندەها پیاوى گەورەى سیاسى و ئەدەبى و ڕۆشنبیرى کورد کەوتووە، بارى ناخۆشى وڵاتەکەى بۆ ڕوونکردوونەتەوە، بە ئومێدى چارەسەرکردنیان. لە پاش گەڕانەوەى بۆ کوردستان دەبینێ بارى سیاسى وکۆمەڵایەتى خراپتر بووە، کەسانێکى زۆر ڕِوویان لە چەوتى و فێڵبازى کردووە، بۆیە لە داخا بەڵام بە زمانى گاڵتەو گەپەوە لێیان بە جەواب هاتووەو بەوە شێوە وەسفى کردوون:
راست لە دونیادا نەماوە گەر قسەى ساغت دەوێ
بێ هەزارانت نیشاندەم گەر قورمساغت دەوێ !
ئەو کەسانەى بەر پەلارى شێخ رەزا کەوتوون، بە شیعر بێ یان بە قسە، لێى دڵگیر نەبوون، بەڵکو زۆر جاران خۆیان ئەو شیعرو قسانەى شێخ رەزایان بڵاوکردووەتەوە! رۆژێک لە کەرکوک لەبەردەم باڵەخانەیکى تازەدا تێدەپەرێ و پرسیار لە خاوەنەکەى دەکات، دەردەکەوێ ناسیاوێکى خۆیەتى کە بە گەرمەوە پێشوازى لێدەکات، بەڵام شێخ رەزا پێى دەڵێ، گەورەیى و ویحدانیەتى خوا لەوەدا دەردەکەوێ کە تۆ بەو هەموو بێ عەقلییەوە خوا ئەو کۆشکەى پێداوى، منیش بەو زیرەکییەوە نانى شەوم نییە !
حاجى قادرى کۆیى لە بەر جەورو ستەمى هاوڵاتیانى خۆى بە ناچارى ڕوو لە وڵاتى غوربەت دەکات. ئەویش بە شیعر بەڵام ئازایانەو بێ سڵکردنەوە لە کەس ڕەخنە لە کۆمەڵگاى دواکەوتووى کوردى دەگرێ، لەگەڵ دیاریکردنى برینەکانى و هەوڵدان بۆ چارەسەکردنیان، بێ ئەوەى کەسێک گوێ لە ئامۆژگاریەکانى بگرێ. حاجی وەک شێخ رەزا، ئەویش زۆر نارەحەت بووە لە شێوازى حوکمڕانیکردن لە دەوڵەتى عوسمانی و لە بارودۆخى سیاسی ئەو دەمە، هەروەها خەمی لەوەش خواردووە کە قەومەکەى لەژێر دەسەڵاتى ئەو دەوڵەتە نەخۆشەدا بێ. بەلاى منەوە دەوڵەتى عوسمانى ئەو دەمە لە زۆر ڕووەوە دەشوبهێتە بارى ئێستاى دەوڵەتى عێراقى نەخۆش! حاجى لە نامەێکی بە شیعر بۆ دۆستێکى لە کوردستان وەسفى کاربەدەستانى دەوڵەتى عوسمانى بەوە شێوە دەکات:
ئەم سەگانەى کە لە لاى ئێمە وەزیر و وکەلان
بێنە لاى تۆ بەخودا نایکەیە گاوان و شوان !
لەگەڵ ئەو ڕەخنانەى کە ئاراستەى کۆمەڵگاى کوردى ئەو سەردەمەى کردوون، هەمیشە هەولی داوە ڕێگاى رزگاربوونیان بۆ دیاری بکات، ئەوەش بە یەکگرتنیان:
لەم بەینە ئیتیفاقێ پەیدا بکەن بە مەردى
فەرقى نەبێ شوان وجوتیارو مییرو گاوان
هەروەها بە بیریان دێنێتەوە و دەڵێ:
کوا ئەو دەمەى کە کوردان ئازادو سەربەخۆ بوون
سوڵتانى موڵک ومیللەت، ساحیبى جەیش و عیرفان
کوا والیى سەنەندوج، بەگزادەیى ڕەواندوز
کوا حاکمانى بابان، میرى جزیرو بۆتان
حاجى قادر لە ئەستەموڵ سەرى حەسانەوەى ناوەتەوە، تا لە ژیاندا مابوو کەسێک گوێى بۆ شیعرە پڕ لە ئامۆژگاریەکانى شڵ نەدەکرد. 15 ساڵ بەسەر دامەزراندى قەوارەێکی کوردی تێپەریوە، بەڵام کەسێک تا ئێستا لە گۆڕو مەزارە ونبووەکەى حاجى نەپێچاوەتەوە. لەهاوینى ساڵى 1968 دا لە فەرەنسا بەرەو نیشتمان دەگەڕامەوە، لە ئەستەموڵ چاوم بە موریدێکى حاجى قادر کەوت خوالێخۆشبوو کەمالى حەمەد ئاغاى دزەیى. رۆژێک پێکەوە چووینە گۆرستانى (ئەبا ئەیوبى ئەنسارى) بۆ سۆراغى گۆرَەکەى حاجى قادر، بەڵام چوونەکەمان سوودی نەبوو.
ناوى حاجى قادر و شێخ رەزا لە دەروونى هەموو کوردێکى دڵسۆز جێگیربووە، هەروەها شیعرەکانیان کە بەشى زۆریان لەسەر زارى زۆر کەسن و لە بیر نەکراون، بەڵام ئەو کەسانەى بەر ڕەخنەی ئەو دوو کەڵە شاعیرە کەوتوون، مەگەر ناویان لە شیعرەکانى ئەواندا مابن!
ئەگەر حاجى قادرو شێخ رەزا لەسەردەمێکدا ژیابن کورد خاوەن دەسەڵاتى سیاسیى خۆى نەبووە، خالسى لە سەردەمێکى جیاوازدا ژیاوە و ئومێدى دامەزراندنى قەوارێکى سەربەخۆ لە ئارادا بووە، خالیسى بە هەموو توانایەوە بەشدارى لە دروستکردن و بنیاتنانى کردووە. بەڵام لەبەر هەمان ئەو هۆیانەى کە پێشتر حاجى و شێخ رەزا دەستنیشانی کردبوون، ناچاردەبێ دەست لە کار بکێشێتەوە. کەسانێک لەبەر بەرژەوەندى تایبەتى خۆیان چەسپاندنى حکومەتى شێخ مەحمودیان بەلاوە گرنگ نەبووە و هەوڵیانداوە کەسانى دڵسۆزو بە توانا لەناو ئەو دەسەڵاتەدا جێگایان نەبێتەوە. خالسى یەکێ بووە لەو دڵسۆزانە و ناچاریانکردووە دەست لەکار بکێشێتەوەو دووربکەوێتەوە لە شێخى نەمر.
شێخ مەحەمەدى خالسى پیاوێکى زیرەک و بە توانا بووە، خوێندەوارێکى زۆر باش بووە. بە ئومێدى بەشداریکردن لە دامەزراندنى حکومەتى کوردستان بەسەرۆکایەتى شێخ مەحمودى حەفید، دەبێتە قایمەقامى را نیە. بەڵام تاقمێکى خۆپەرست بە هەموو شێوەیەک کۆسپ و تەگەرەى بۆ دروست دەکەن، داواشى لێ دەکەن داواکاریە نابەجێیەکانیانیان جێبەجێ بکات، ئەوەیش قبووڵ ناکات. شەو چەند پیاوکوژێک دەنێرنە سەرى بە نیازى کوشتنى، بەڵام لەگەڵ ئەو چەند کەسەى لەگەڵى بوون، داکۆکى لە خۆیان دەکەن، لە ئاکامدا یەکێکیان دەکوژرێ و خۆیشى بەسەختى بریندار دەبێ، کە رۆژ دەبێتەوەن بە بریندارى رانیە بەجێ دێڵێ و دەگەڕێتەوە بۆ کەرکوک. بەڵام پیلانگێڕان بەوەش وازناهێنن، لەو ماوەدا درۆ و دەلەسە بە زمانى ئەوەوە هەڵدەبەستن، بەڵام وەک دەڵێن، پەتى درۆ زۆر کورتە، شێخ مەحمود راستیەکانى بۆ دەردەکەوێ و نامەى بۆ دەنێرێ وداواى گەڕِانەوەى لێ دەکات، بەڵام خالسى بە قەسیدەێکى زۆر جوان کە بووە بە بەشێک لە میرات و مێژووى کورد، وەڵامى شێخ دەداتەوە، لەگەڵ پەنجە خستنە سەر ئەو هۆیانەى پاشتر بوونەتە هۆى لەناوچوونى دەسەڵاتى کوردى. لە قەسیدەێکى زۆر درێژدا خالسى ڕاشکاوانە ڕِوو لە شێخ دەکات و دەڵێ:
وجودت فەخرە بۆ من، چونکە لاى من فەخرى کوردانى
نەوەى کاک ئەحمەدى، نوتفەى حوسێنى، شێرى یەزدانى
جەنابى تۆ لەحەق من، زۆر لە خۆم موشفیقترى ئەمما
لە بەختى نەحسى من فکرت خراپە، زۆر بە نسیانى
یەکانەو پەڵخ و مالوسى قەوى قوڵیان گەلێ زۆرە
بەرى ملیان لەکوێ دەگرێ پشیلەى کانى ئێسکانى؟
لەبەر چاوت وەکو یەک وایە، بێ فەرقە لە خزمەت تۆ
شەهین و حاجى لەقلەق، شێرو ڕێوى، مورشیدو جانى
کەر و گا خەرجى بار جووتە، هێستر ماڵى کاروانە
ئەمانە نابنە کوێخا و ڕەئیس و میرى دیوانى
بەیار کێڵان و گاى لەڕ، پیر و کچ خواستن، ژن و تەدبیر
سەگ و جۆ، ئەسپ و ئێسقان، بوق و سەردار، جورج و ناوکانى
عەبا و کەر، فێس و ڕێوى، ورچ و شەپقە، مێزەر و مەیمون
حەیا و کوێر، شەرم و دۆم، قەحپە و وەفا، ناموس و سۆزانى !
لە کوێت دۆزینەوە ئەم کوێرو قۆڕانەى لە خوا عاسى؟
چڵۆنت کەوتە خاتر مشکە کوێرە و ورچى کوێستانى ؟
لە رۆژى وا پیاوێ چاترە بۆ تۆ لە پێنج سەد کەس
هەزارى لیرەیەک ناکا دە پارە و پووڵ و تارانى !
هەموویان دوژمنن، نەک دۆستى تۆن ئەو گیپە خۆرانە
کە ئیمڕۆ تۆ وەلى نیعمەت و ئاغاى هەموویانى
هەموو شێرو پڵنگن وەختى نانخواردن لە ئەترافت
سمێڵ بابڕ، کفن دز، کەللە خڕ، پەرچەم مەریوانى
دوعات با بۆ بکەن، ئەمما بە تەدبیریان نەکەى زینهار
مەلا و دەروێش و سۆفى و شێخەکانى لوقمە باتمانى
ئەمانە گشت قسەن، بابێمە سەر مەتلەب وەکو عورفى
لەسەر ئەم مەتلەعە لادەم بچم بۆ مەتلەعى سانى
لە پاش تاڵان و عەزل و لانەوازى و خانە وێرانى
حەواڵەى خۆت دەکەم قوربان، چلۆن بێم بۆ سولەیمانى !
خالسى ئەم قەسیدەى پاش دامەزراندنى دەسەڵاتى کوردى داناوە، هۆی ڕێکخستنیشى دیارە وەک شاعیر بۆى ڕوونکردوینەتەوە. جارێکى دى ئەو پرسیارە لە خۆمان دەکەینەوە، ئەو بارودۆخەى بووەتە هۆى هۆنینەوەى ئەو پارچە شیعرە ئایا دەشوبهێتە بارى ئێستاى کوردستان؟ ئەم پرسیارە بۆیە دێتە ئاراوە چونکە دەبینین کەسانێکى ئەنفالچى و کۆنە بەعسى و پیاوى ئەمن و موخابەرات بوون بە دەسەڵاتدار! مشک، بە وتەى خودى کاربەدستێک، کراوە بە"فیل"، نەزانیش کراوە بە "زانا"! هەر ئەوەندە دەڵێم خوا ئاخرى خێر کات !
هەولێر 11 تەموزى 2007
---------------------------------------------------------------------------------------------------
هەفتەنامەى (ئاوێنە)، ژمارەى (78)، سێشەمە 17 تەمووزى 2007.

سەروەریى قانوون و ڕەوشى مافى مرۆڤ لە هەرێمى کوردستاندا

دکتۆر نورى تاڵەبانى

سەروەریى قانوون، واتا جێبەێکردنى حوکمى دەستوورو قانوون لەلایەن دادگە و ئەو دەزگایانەى کە ئەرکی جێبەجێکردنى قانوونیان پێ سپێردراوە، بە بێ دەستێوەردانى دەسەڵات یان لایەنێکى دیکە. ئەم پرنسیپە لە دەستوورى هەرە زۆرى وڵاتانى جیهاندا جێگیربووە، ئەگەر لە وڵاتێکدا رێز لە پرنسیپى سەروەرى قانوون نەگیرێ، مافەکانى مرۆڤیش پێشێل دەکرێن، ئەم دوو پرنسیپە بە یەکەوە بەستراون، چونکە پێشێلکردنى یەکێکیان دەبێتە هۆى پێشێڵکردنى ئەوى دیکەیان.
باسکردن لە ڕەوشى مافى مرۆڤ وچۆنیەتى پیادەکردنى پرنسیپى سەروەرى حوکمى قانوون لە هەریِمى کوردستاندا دەبێ ئاماژەى تێدابکرێت بۆ نەبوونى دەستوور، چونکە لە دەستووردا جگە لە دیاریکردنى شێوازى حوکمڕانیکردنى وڵات، مافەکانى مرۆڤ بە هەموو بەش وجۆرەکانیەوە دەستنیشان دەکرێن. لە ساڵى 1992 ەوە هەوڵى ئامادەکردنى دەستوور بۆ ئەم بەشە رزگارکراوەى کوردستان دەدرێت. لە مانگى ئەیلولى ساڵى 2006 داپرۆژەى دەستوورێک ئامادەکراوە وچاوەڕێى پەسەند کردن دەکات. لەو پرۆژەدا مافە مەدەنى وسیاسیەکانى مرۆڤ لە دەروازەى دووەمى بەشى یەکەمدا دیاریکراون. لە ماددەى (18)ى پرۆژەکەدا هاتووە هاوڵاتیان لەبەردەم قانوون یەکسانن وناشێ لە نێوانیان بە هۆى ڕەگەز، یان نێرومێى، یان ڕەنگ، یان زمان، یان پێگەى کومەڵایەتى، یان ئایین وئاینزا، یان بارى ئابوورى وکۆمەڵایەتى یان ئینتماى سیاسى وهزرى، جیاوازى بکرێت. لە ماددەى (19) ئەو پرۆژەیەدا هاتووە کە هاوڵاتیان مافى ژیان وئاسایش وئازادیان بۆ دابین دەکرێت ونابێ کەسێک لەو مافانەى بێبەش یان سنووردار بکرێت، مەگەر بە پێى قانوون یان بە بڕیارى لایەنێکى دادوەریی. لە ماددەى (21) دا هاتووە "ئافرەت یەکسانە لەگەڵ پیاودا، پێویستە هەموو ئەو مافە مەدەنى وسیاسیانەى لەم دەستوورەو لە پەیمان وڕێکەوتنامە نێو دەوڵەتیەکاندا هاتوون، بۆیان دەستبەربکرێت، هیچ جۆرە بەربەستێک لەبەردەم یەکسانیان لە ژیانى کۆمەڵایەتى وڕِۆشنبیرى وئابوورى و سیاسیدا دەبێ نەمێنى". لە ماددەکانى 22 تا 42 ى پرۆژەکە مافە مەدەنى وسیاسیەکانى هاوڵاتیان دیاری کراون، ماددەکانى 43 تا 58 کە لە بەشى دووەمى هەمان دەروازەدا هاتوون، تایبەتن بە مافى ئابوورى وکۆمەڵایەتى وڕۆشنبیری. ماددەکانى 59 تا 71 کە لە بەشى سێیەمى ئەو دەروازەدا هاتوون، تایبەتن بە دیاریکردنى ئازادیەکان، بە تایبەتى ئازادى ڕاو ڕادەربرین وبڵاوکردنەوەو چاپ ورۆژنامەگەرى وکۆبوونەوەو خۆپیشاندان ومانگرتنى ئاشتیانەو وئازادى سەفەرو نیشتەجێبوون وهاتووچۆکردن، لەگەڵ ئازادى هزرو ئایین ودامەزراندنى کۆمەڵەو پارتى سیاسى وچوونە رێزیان وبەشداریکردن لە کۆبوونەوە. هەرچەندە پرۆژەى دەستوورى هەرێم جارێک پرۆژەیەو پەسەند نەکراوە، بەڵام بەشى هەرە زۆرى ئەو پرنسیپانەى تێیدا چەسپێنراون، لە بەڵێنامەو ئاگاداریە نێودەوڵەتییەکاندا هاتوون، بۆیە دەزگا پەیوەندیدارەکانى هەرێمى کوردستان دەبێ ئیلتزامی پێوەبکەن، بە تایبەتى بەشێکیان بە قانوون چەسپێنراون. ئەوەش ئەوە دەگەێنێ کە دادگەو دەزگا پەیوەندیدارەکانى هەرێم پابەند دەبن بە جێبەجێکردنیان.
لە پاڵ پرنسیپى سەروەریى قانوون ورێزگرتن لە مافەکانى مرۆڤ، پرنسیپی سەربەخۆیى دادگەکان کە پرنسیپێکى دیکەیە دەبێ رێزى لێ بگیرێ. مەبەست لە سەربەخۆیى دادگەکان نەبوونى دەسەڵاتێکى دیکەیە لە سەروویانەوە، چونکە نە قانوون سەروەر دەبێ ونە دادگەکان دەتوانن قانوون جێبەجێ بکەن و رێز لە مافەکانى مرۆڤ بگرن ئەگەر دەسەڵاتێکى دیکە هەبێ لە سەروویانەوە. لە ماددەى (116)ى پرۆژەى دەستوورى هەرێمدا هاتووە دادگەکان سەربەخۆن ولە قانوون بەولاوە هیچ دەسەڵاتێکى دیکەیان بەسەرەوە نییە. ماددەى (117)ى ئەو پرۆژەیە ئاماژەى بۆ بنەماێکى دیکەى قانوونى تێدایە کە دادگانى کوردستان ویلایەتى گشتییان بە سەر هەموو تاکە کەس وکەسانى مەعنە یەوە هەیە. واتە ئە دادگایانە قانوون بەسەر هەموو کەسێکا جێبەجێ دەکەن، تاکە کەس بن یان کەسى مەعنەوى گشتى وکەسى تایبەت.
هەموو ئەم پرنسیپانە لە پرۆژەى دەستوورو قانوونەکانى هەرێمى کوردستاندا چەسپێنراون، بەڵام ئایا بەو شێوەى دارێژراون کاریان پێ دەکرێ، یان هەر نووسینى سەر کاغەزن؟ بە واتاێکى دى، حوکمى قانوون سەروەرە ورێز لە مافەکانى مرۆڤ دەگیرێ ودادگەو ئەو دەزگایانەی جێبەجێکردنى قانوونیان پێ سپێردراوە دەسەڵاتێکى دیکەیان بەسەرەوە هەیە؟ ئەگەر هاتوو مافێک لە مافەکانى مرۆڤ پێشێل بکرێت هەڵوێست ورۆڵى وەزارەتى مافى مرۆڤ وڕێکخراوەکانى کۆمەڵگاى مەدەنى چۆن دەبن؟ ئومێدەوارم بتوانین وەڵامى بەشێک لەم پرسیارانە بە کورتى بدەینەوە.
بۆ وەڵامدانەوەى بەشێک لەو پرسیارانە دەگەڕێنەوە بۆ ڕاپۆرتێکی وەزارەتى دەرەوەى ئەمریکا تایبەتە بە ساڵى 2006 دەربارەى ڕەوشى مافى مرۆڤ وشێوەى جێبەجێکردنى حوکمى قانوون مرۆڤ لە هەرێمى کوردستان. هەموو دەزانین کە وەزارەتى دەرەوەى ئەمریکا ساڵانە ڕاپۆرتێکى تایبەت بە ڕەوشى مافى مرۆڤ لە وڵاتانى جیهاندا بڵاودەکاتەوە. ئەو ڕاپۆرتە زۆر جاران دەبێتە مایەى سەرئێشە بۆ بەشێک لە دەزگاکانى حکومەتى ئەمریکا، چونکە رەخنەى تێدا ئاراستەدەکرێت لە ڕەوشى بەشێک لە حکومەتە دۆستەکانى ئەمریکاو خودى بەشێک لە دەزگا ئەمنیەکانی ئەمریکا.
لە ڕاپۆرتى ساڵى 2006 وەزارەتى دەرەوەى ئەمریکا کە لە 6 ئادارى 2007 دا بڵاوکراوەتەوە، هاتووە کە لە هەرێمى کوردستان زیندان هەن نهێنین وکەسانێکى تێدایە دادگەیى نەکراون وکەسوکاریان نازانن لەکوێ گیراون وناتوانن چاویان پێان بکەوێت. لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژە بۆ سەرکوتکردنى توندوتیژانەى خۆپیشاندەران کراوە لە چەند شارو شارۆچکەێکى کوردستاندا، ئەوەش بووەتە هۆى برینداربوون وکوشتنى چەند کەسێک وبەشێک لە خۆپیشاندەرەکان وێنەیان بە ڤیدیۆ لەلایەن هێزى ئاسایشەوە گیراوە بە مەبەستى شوناسەکردنیان وپاشان گرتنیان. ڕاپۆرتەکە باس لە گەندەڵى دەکات، بۆ نموونە دەڵێ پۆستى فەرمانبەرى زیاتر بە ئەندامانى حیزبە دەسەڵاتدارەکان دەدرێ، یان ناویان پیِش دەخرێن. لە ڕاپۆرتەکەدا باس لە ڕەوشى ڕێکخراوانى ناحکومى NGO کراوەو دەڵێ زۆربەیان سەر بە هەردوو حیزبى دەسەڵاتدارن. لەو ڕاپۆرتەدا باس لە پێشێلکردنى مافى کەمە ئاینییەکانى کوردستان کراوە، کە ئێزدى ومەسیحیەکان دەگرێتەوەو دەڵى لە هەندێ شوێن، بەتایبەتى لە باشورى موسل، موڵک وماڵیان لەلایەن کوردەکانەوە داگیردەکرێـت. لە ڕاپۆرتەکەدا باس لە هەلومەرجى دژوارى کرێکارە بیانەکان کراوە کە مووچەیان کەمەو بەشێکیان موعامەلەى بازرگانى لەشفرۆشتنیان لەسەر دەکرێت. بەڵام لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە کە حکومەتى هەرێم بەدواداچوونى لەسەر مامەلەى ناقانوونى لەگەڵ ئەو کرێکارانەدا کردووەو لە ئەنجامدا دەرکەوتووە کە کۆمپانیایەکى بیناسازى لە دوبەى 500 کرێکارى هیندى وسیریلانکى هێناوەتە هەولێر، بەڵام بەو پێیەى پێشتر لەگەڵیان ڕێککەوتووە، مووچەیان پێ نەدراوەو بەشى زۆریان لە هەلومەرجێکى نالەباردا دەژین، بۆیە حکومەتى هەرێم ئاسانکارى بۆ کردوون تا بگەڕێنەوە بۆ وڵاتى خۆیان.("ئاوێنە"، ژمارە 60ى 13 ئادارى 2007).
لەناو کۆمەڵگاى کوردیدا چەند دیاردەێکى نوێ بڵاوبووەتەوە کە پێشتر زۆر کەم بوون، وەک کوشتنى ئافرەت کە ئێستا زوو زوو هەواڵى کوشتنیان لەناو رۆژنامەکانى کوردستاندا بڵاودەکرێتەوە. دیاردەى خۆسوتاندنى ئافرەت ونەوجوانان خەریکە دەبێتە دیاردەێکى ئاسایى کە پێشتر لە کوردستاندا زۆر کەمبوو. هۆى زۆربوونى ئەو جۆرە دیاردانە لە زۆر حاڵەتدا دەگەڕێتەوە بۆ پێشێلکردنى مافەکانیان، بە تایبەتى لەناو ماڵ وخێزاندا. توندوتیژى بەرامبەر رۆژنامەنووسانى کوردستان، وەک دادگەییکردنیان، هەڕەشەلێکردنیان یان ڕفاندن وئەشکەنجەدانیان مەترسى لەسەر ئازادى کارى رۆژنامەوانى پەیداکردووە. لە بەیانامەێکى سەندیکاى رۆژنامەسانى کوردستاندا هاتووە ئەو جۆرە کارانە"دەستدرێژی کردنە بۆ سەر مافى مرۆڤ بە گشتى ومافى هاوڵاتیى بوون بە تایبەتى".("میدیا"، ژمارە 284ى 10 نیسانى 2007). لەو ناوچانەى بە هۆى سیاسەتى رژێمى بەعسەوە بەر شاڵاوى کوشتنى بەکۆمەڵ و سوتاندن وماڵ وێرانکردن بوون، وەک ناوچەکانى گەرمیان و هەلەبجەو ئەو شوێنانەى تا ئێستا لە ژێر دەسەڵاتى حکومەتى ناوەندیدا ماونەتەوە، بەشى زۆرى خەڵکى ئەو ناوچانە لە بارودۆخێکى زۆر خراپدا دەژین، حکومەتى هەرێم و حکومەتى بەغدا هاوکاریێَکى ئەوتۆى نەکردوون، بۆیە ژیانێکى قورس وناخۆش بەسەر دەبەن. ئەو پەناهەندانەى ڕِوویانکردووەتە کوردستان، بە تایبەتى ئەوانەى لە ناوچەى مەخمور نیشتەجێ بوون، هەروەها ئەوانەى لە ناوچەکانى دیکەى کوردستان نیشتەجێکراون کە بەشى زۆریان خەڵکى بەشەکانى دیکەى کوردستانن، ڕێکخراوى NHCO ى سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان یارمەتیان دەدا وبەشى زۆریان لە کەلاوەو وخێوەتدا دەژین. بارى ژیانى ئاوارەکانى کەرکوک وناوچە دابڕِاوەکانى دیکەى کوردستان لەهى ئەوان باشتر نییە، ئەمانە تەنیا نموونەن. جگە لەوەش بە هۆى شەڕى ناوخۆوە کەسانێک بێ سەرو شوێن کراون وکەسوکاریان ئاگادارنەکراونەتەوە لە دوارۆژیان. بەشێک لە ئاوارەکان بە هۆى ئەو شەڕەوە لە بارودۆخێکى خراپدا دەژین وچەند جارێک خۆپیشاندانیان ڕێکخستووە لەبەردەم پەرلەماندا. دیاردەێکى دیکە ئەویش بە هۆى شەڕِى ناوخۆ یان چەکدارى حیزبە دەسڵاتدارەکانەوە پەیدابووە، داگیرکردنى زەویى وزارى خەڵکانى دیکەیە، کورد وتەنى "زۆر بەدەستن بۆیە قەباڵە بەتاڵ بووە"!.
ئەرکى سەرەکى وەزارەتى مافى مرۆڤ وڕێکخراوە مەدەنى وناحکومیەکانە لە هەرێمى کوردستان کە داکۆکى لە هەموو جۆرە پێشێلکارییەکى مافى مرۆڤ بکەن، بە تایبەتى هى ئەو خەڵکانەى کە مافەکانیان پێشێل دەکرێن چ لەلایەن دەزگاکان بێ یان دەسەڵاتدارو حەڵکى دیکەوە. پرسیار لەوەدایە ئایا وەزارەتێک بەشێک بێ لە حکومەت و دەبێ هاوکارى بێت دەتوانێ پێشێلکاریەکانی ئەو دەزگایانەى حکومەتە ئیدانە بکات وداکۆکى لە مافەکانى ئەو خەڵکانە بکات؟ ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگاى مەدەنی ئەوانیش بەشى زۆریان، هەر وەک لە ڕاپۆرتى وەزارەتى دەرەوەى ئەمریکادا هاتووە، سەر بە حیزبە دەسەڵااتدارەکانى کوردستانن، بەڵگەمان ئەویە کە یەکخستنەوەیان بە پێى ڕێککەوتنى نێوان ئەو دوو حیزبە ئەنجام دەدرێ! ئیتر چون دەتوانن رەخنە لە کارەکانى ئەو حیزبانە بکەن، لە کاتێکدا بەشى زۆرى پێشێلکاریەکانى مافى مرۆڤ لە ئاکامى دەستێوەردانى ئەوانەوە پەیدا دەبن؟
کوردستان پێویستى بە ڕێکخراواى سەربەخۆیە کە هیچ لایەنێکى سیاسی نەتوانێ ئیرادەى خۆى بەسەریاندا بسەپێنێ، تا بتوانێ بەهاوکارى ڕێکخراوانى مرۆڤ دۆست لە جیهاندا دەست بخاتە سەر کەموکوڕییەکان ودەستنیشانیان بکات وداوا لە حکومەت ودەزگا پەیوەندیدارەکان بکات پێشێلکاریەکانى ڕابگیرێن ورێز لە سەروەرى قانوون بگیرێ.
-----------------------------------------------------------------------------
* لە ژێر دروشمى "کوردستان و مافى مرۆڤ" کە وەزارەتى مافى مرۆڤ لە هەرێمى کوردستان لە 16 و17نیسانى 2007 دا ڕێکیخستبوو، ئەم بابەتە پێشکەشکراوە.

هەولێرپۆست" لەگەڵ قانوونناس دکتۆر نورى تاڵەبانى

هەولێرپۆست" لەگەڵ قانوونناس دکتۆر نورى تاڵەبانى سەبارەت بە پرۆژەى دەستوورى هەرێمى
کوردستان و پرۆژەى قانوونى سامانى نەوت و گاز لە کوردستان

*پشتر زۆر بە گەرمی قسە لە دەستوری کوردستان دەکرا، بەڵام ماوەیەکە ئەم بابەتە باس ناکرێت، دەکرێت بزانین پەرلەمان بۆ قسە لە سەر ئەم بابەتە ناکات و ئایا ئێستا ئەم بابەتە بە چ گەیشتووە؟
وەڵام: پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان لە مانگى ئەیلولى ساڵى 2006 بڵاوکرایەوە، تا هەموو لایەن و ڕِێکخراوى مەدەنى و پیشەیی و کەسانى پسپۆرو خەڵکى دیکە بەشدارى لە دەوڵەمەندکردنى بکەن. لەم ماوەدا کۆمەڵێک ڕاو سەرنجى سوودمەند راستەوخۆ گەیشتوونەتە لیژنەکە، یان لە میدیاو رۆژنامەکاندا بڵاوکراونەتەوە. ئەو لیژنە دەبێ بە وردى تەماشاى هەموو ئەو ڕاو سەرنجانە بکات و دەستکارى پرۆژەکە بکات و کەمو کوڕیەکانى چاک بکاتەوە و دەوڵەندترى بکات، پاشان بە دوا شێوەى، پرۆژەکە بخرێتە بەردەم پەرلەمان بۆ لێکۆڵنەوە و برَیاردان لەسەرى. دوا قۆناغى پرۆسەکە بریتى دەبێ لەدەنگدان لەسەر پرۆژەکە بەدوا شێوەى لەلایەن خەڵکى کوردستانەوە، پاش پەسەندکردنى بڵاودەکرێتەوە وکارى پێ دەکرێت. ئەم پرۆسەیە وەک ئاماژەتان بۆ کردووە، دواکەوتووە، بۆیە بە باشى دەزانم پاش پشوى هاوین، لیژنەکە دەست بە کارەکانی بکاتەوە، بە ئومێدى ئەوەى پێش کۆتایى ساڵى 2007 پرۆژەکە بە دوا شێوەى بڕیارى لەسەر بدرێت.

*دیارە لە ڕەشنووسی دەستووری هەرێمی کوردستاندا لە ماددەی حەوت، ئەگەر بە هەڵەدا نەچووبم، باس لەوە دەکات کە دین و دەوڵەت جیابکرێتەوە و ئاین بکرێتە سەرچاوەی سەرەکی لە دانانی یاسادا، ئەم بابەتە بە چی گەیشت؟ ئایا گۆڕانکاری تێدا دەکرێت، یان وەکو خۆی دەمێنێتەوە؟
وەڵام: پرۆژەى دەستوورى هەرێم جارێ هەر پرۆژەیەو پەسەند نەکراوە، بۆیە دەکرێ تا ئەو رۆژەى پەسەند دەکرێت دەستکارى تێدا بکرێت. ماددەی حەوتى پرۆژەکە سەرەتا لەلایەن لیژنەى ئامادەکردنى پرۆژەى ەستوورى هەرێم پەسەندکرابوو، بەڵام لە کۆبوونەوەێکى بەناو نائاساییدا کە لە 22 ئابى 2006 بەسترابوو، دەستکارى ئەو ماددەو چەند ماددەێکى دیکەدا کرابوو. بەهەر حاڵ پرۆژەکە لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەند دەکرێت، پاشان دەخرێتە دەنگدانەوە، تا خەڵکى کوردستان دەنگى لەسەر بدات، ئەمە لە حاڵەتێکدا ئەگەر بە شێوازێکى دیکە پرۆژەکە پەسەند نەکرێت.

*تەیاراتی ئیسلامی زۆر هەوڵدەدەن گۆڕانکاری لەم ماددەیەدا بکرێت، ئایا کەوتوونەتە ژێر فشاری ئەوان بۆ گۆڕانکاری لەم ماددەیەدا، تێڕوانینی خودی خۆت چییە؟
وەڵام: ئەوەى من ئاگاداربم لیژنەکە لە ژێر فشارى هیچ لایەنێکدا نەبووە، بەڵام لە کۆبوونەوەی نائاسایى رۆژى 22ى ئابى 2006، وەک ئاماژەمان بۆ کردووە دەستکاری ئەو ماددە وچەند ماددەێکى دیکە کراون. ئەو گۆڕانکارییەى لە ماددەى حەوتدا کراوە بریتى یە لەوە، کە شەریعەتى ئیسلام بە یەکێک لە سەرچاوەکانى قانووندانان دادەنرێ، ئەمەش کەمترە لەوەى لە ماددەى دووى دەستوورى عێراقدا هاتووە، کە ئایینى ئیسلامى بە ئایینى رەسمى داناوە لە عێراقدا و شەریعەتى ئیسلامی بە سەرچاوەى سەرەکى بۆ قانووندان لە عێراقدا پەسەندکردووە. هەروەها لە بڕگەى (ا)ى ئەو ماددەدا هاتووە، ئەگەر قانوونێک نەگونجاو بێ لەگەڵ بنەما سەرەکیەکانى ئیسلامدا، ئەوا پەسەند ناکرێت. لە ماددەى حەوتى پرۆژەى دەستوورى هەرێمدا هاتووە، ئەم دەستوورە جەخت لەسەر ناسنامەى موسوڵمانیەتى زۆرینەى گەلى کوردستان دەکات و بەنەماکانى شەریعەتى ئیسلام یەکێکە لە سەرچاوە سەرەکیەکانى قانووندانان. لەو باوەڕەدام کەسێک ناتوانێ نکوڵى لەوەبکات کە زۆرینەى گەلى کوردستان بە بەشى زۆرى نەتەوەکانیەوە موسڵمان بن. کەواتە پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان نە ئایینى ئیسلامى کردووە بە ئایینى رەسمی لە هەرێمدا، لەبەر ئەوەى لە دەستوورى عێراقدا ئەوە دەستنیشانکراوە و هەرێمى کوردستانیش بەشێکە لە دەوڵەتى عێراق، هەروەها شەریعەتى ئیسلام لە پرۆژەى دەستوورى هەرێمدا بە سەرچاوەێکى سەرەکی بۆ قانووندان دانەنراوە، بەڵکو یەکێکە لە سەرچاوەکانى قانووندانان. لە قانوونى مەدەنى عێراقیدا کە لە ساڵى 1951دا پەسەندکراوە و ئێستاش کارى پێ دەکرێت، شەریعەتى ئیسلام یەکێکە لە سەرچاوەکانى قانوون و دادوەر ئەگەر دەقێکى لەبەردەستا نەبوو بگونجێ لەگەڵ ئەو کێسەى تەماشاى دەکات، دەبێ بگەڕێتەوە بۆ شەریعەتى ئیسلام، بێ ئەوەى پابەند بێ بە مەزهەبێکى تایبەتییەوە. کەواتە پێشینەیەک بۆ ئەو مەسەلەیە لە قانوونى عێراقیدا هەیە وکێشەى دروست نەکردووە، بەڵام ئایا بارى ئێستاى عێراق بەراورد دەکرێت لەگەڵ بارى عیراق لەو دەمەدا؟ چەند ساڵێکە لەسەر ناسنامە بە دەهەزارەها خەڵکى بێ گوناە کوژراون وچەند ملیۆن کەسێکیش دەربەدەرکراون.
لە ناوەراسى ساڵەکانى نەوەدەکان لە دەرەوەى وڵات بوم، لەگەڵ چەند مامۆستاێکى پایەبەرز وەک مامۆستا حەسەن چەلەبى خەریکى ئامادەکردنى پرۆژەى دەستوور بووین بۆ عێراقى پاش ڕووخانى رژێمى بەعسى. هەموومان کۆک بووین لەسەر ئەوە کە عێراقى پاشەرۆژ دەبێ دەوڵەتێکى دیموکراسى فیدرالى بێ، پێکهاتبێ لە دوو هەرێم: هەرێمى کوردستان و هەرێمى بەشى عەرەبى، بەڵام دەشێ ئەو هەرێمە بەسەر چەند ناوچەێکى ئۆتۆنۆمیدا دابەشبکرێت. مامۆستا حەسەن چەلەبى لەو دەمەدا دەیگوت کەسانێک هەن داوادەکەن شەریعەتى ئیسلام سەرچاوەى سەرەکى قانووندانان بێ لە ناوچەى وەک کەربەلا و نەجەف، لەبەر تایبەتمەندى ئایینى ئەو ناوچەیە. ڕەنبێ رۆژێک بێ دەوڵەتى عێراق لەسەر ئەو بنەمایانە دابمەزرێتەوە، تا لەم گێژاوەى ئێستا تێی کەوتووە بتوانێ بێتەدەرەوە.

*دەکرێت دوایین گۆرانکاریەکانی یاسای نەوت و گازمان بۆ باس بکەیت؟
وەڵام: پرۆژەى قانوونى نەوت و گازى هەرێمى کوردستان تایبەتمەندى و گرنگى خۆى هەیە، پرۆژەکە پێکهاتووە لە (63) ماددە. بە بۆچوونى من، پرۆژەى قانوونى سامانى نەوت وگازى هەرێم پێویستە پێش قانوونى نەوت و گازى عێراق پەسەند بکرێت، تا لە قانوونى خۆماندا داواکاریەکانى گەلەکەکان بچەسپێنین. ئەو هەڵەى کاتى خۆى بە دواخستنى پەسەندکردنى پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان کراو چاوەڕێى دەستوورى عێراق کرا، ئومێدەوارم لێرەدا دووبارە نەبێتەوە. پرۆژەى دەستوورى هەرێم ئەگەر پێش دەستوورى عێراق پەسەندبکرابا، دەستوورەکەمان نەدەبووە پاشکۆى دەستوورى عێراق، تەنیا لەو بوارانەدا نەبێ کە دەسەڵاتى دیاریکراوى حەسری حکومەتى ناوەندین. کاتێ خەریکى دارشتنى ماددەکانى پرۆژەى دەستوورى هەرێم بووین، دەبوو هەموو جار تەماشاى ماددەکانى دەستوورى عێراق بکرێت بۆ ئەوەى دڵنیابین کە ماددەکانى پرۆژەکە گونجاو دەبن لەگەڵ ماددەکانى دەستوورى عێراقدا. خوا سەبەبکار بگرێ کە بوونە هۆى ئەوە دەستوورەکەمان پێش دەستوورى عێراق پەسەند نەکرێت!
لەو دوو کۆبوونەوە نائاساییەى لە رۆژانى 1 و2 ئاب بۆ تاوتوێکردنى پرۆژەى قانوونى نەوت وگاز تەرخانکرابوون، (20) ماددە لە کۆى 63 ماددە، پەسەندکران، بەڵام پاش ئەوەى دەستکاری بەشێکیان کران، بە زێدەکردنى چەند بڕگەیەکى نوێ یان لابردنى چەند بڕگەێکى دیکە. ئەوى پێویسە لێرەدا ئاماژەى بۆ بکرێت ئەوەیە، ئەنجومەنێکى نوێ بە ناوى ئەنجومەنى هەرێم بۆ کاروبارى نەوت و گاز بڕیارى دروستکردنى دراوە، کە لە پرۆژەکەدا باسى لێنەکرابوو. ئەو ئەنجومەنە بەسەرۆکایەتى سەرەک وەزیران دەبێ، جێگرەکەى و وەزیرى سامانە سروشتیەکان و وەزیرى دارایى و وەزیرى پلاندانان ئەندامى دەبن، دەسەڵات وئەرکە سەرەکیەکانى وەزارەتى سامانە سروشتیەکان بەو ئەنجومەنە دراون. مەبەستی سەرەکى لە دامەزراندنى ئەو ئەنجومەنە ئەوەیە لەبەر گرنگى سامانى نەوت و گاز، پێویسە بڕیارە گرنگەکان لەلایەن تاکە کەسێکەوە نەدرێت، بەڵکو لەلایەن ئەنجومەنێکەوە، بەڵام بەشێک لە دەسەڵاتەکان هەر دەست حکومەتەوە ماون. ماددەکانى (2) و (3) پرۆژەکە تایبەتن بە دیاریکردنى موڵکاداریەتى نەوت و مافەکانى حکومەتى هەرێم، ئەو دوو ماددەیە بە شێوەیەک دارێژراون کە بگونجێن لەگەڵ ماددەکانى (111) و(112)ى دەستوورى عێراقدا، تا لە ئایندەدا کێشە دروست نەبێ. لەو دوو ماددەدا ئەو دەسەڵاتانەى پیشتر بە وەزیر درابوون، بەشى زۆریان دراون بە وەزارەت. ماددەکانى هەشت تا دوانزەى پرۆژەکە باس لە دامەزراندنى (3) کۆمپانیاى گرنگ دەکەن، یەکێکیان بۆ دۆزینەوەى نەوت و گاز لە هەرێمى کوردستاندا. ئەو کۆمپانیایە کۆمپانیاێکى گشتى دەبێ، خاوەن کەسایەتى مەعنەوی خۆى دەبێ، لە ڕِووى دارایى و کارگێڕییەوە سەربەخۆ دەبێ. سەرۆک و ئەندامانى ئەنجومەنى کارگێڕى ئەم کۆمپانیایە کە دەبێ کەسانى پسپۆرو شارەزا سەربەخۆ بن، لەلایەن ئەنجومەنى وەزیرانەوە ناویان پێشنیازدەکرێن بۆ پەرلەمان، کە بە زۆرینەى ڕەهاى ئەندامانى پەسەند دەکرێن. ماوەى دامەزراندنیان بە پێنج ساڵ دیاریکراوە، ئەویش بە رەزامەندى پەرلەمان بە هەمان ریژە. کۆمپانیاى دووەم تایبەتە بە بازارکردنى (تسویق)ى نەوت، ئەویش وەک کۆمپانیاى یەکەم، دەبێ کۆمپانیاێکى گشتى بێ و خاوەن کەسایەتى مەعنەوى خۆی بێ وسەربەخۆ بێ لە ڕووى کارگێڕى و داراییەوە. سەرۆک و ئەندامانى ئەم کۆمپانیایەش بە هەمان شێوە دیاری دەکرێن، واتە بە بڕیارى پەرلەمان. کۆمپانیاى سێیەم تایبەتە بە پاڵاوتنى نەوت و پاشکۆکانى، ئەویش بە هەمان شێوە دادامەزرێ و وەکو ئەوان بە ڕێوەدەبڕێ. ماددەى سێزدەى پرۆژەکە تەرخانکراوە بۆ دامەزراندنى سندووقێکى تایبەت بە داهاتەکانى نەوت و گاز، ئەویش کەسایەتى مەعنەوى خۆى دەبێ و سەربەخۆ دەبێ لە ڕِووى دارایى و کارگێڕییەوە، سەرۆک و ئەندامانى ئەنجومەنى ئەم دەزگایەش بە هەمان شێوە دیاری دەکرێن، واتا بە بڕیارى پەرلەمان. ماددەى چواردەى پرۆژەکە تەرخانکراوە بۆ دیاریکردنى شێوەى بەڕِێوەبردنى داهاتە نەوتیەکان، کە دەبێ بە پێى نوێترین پێوانەکانى نێو دەوڵەتى لەڕووى شەفافیەت و بەرپرسیاریەتییەوە، بێ. بە پێى ماددەى پانزەى پرۆژەکە، لیژنەیک بۆ ئەم مەبەستە دادەمەزرێ، ئەرکەکانى لەژێر چاودێرى پەرلەمان ئەنجامدەدا. ماددەى شازدە کە تەرخانکراوە بۆ دیاریکردنى بەشێ لە داهاتەکانى نەوت وچۆنیەتى دابەشکردنیان، ئەو پەسەند نەکرا، چونکە بەشى زۆرى ئەندامانى پەرلەمان پێیان باش بوو شێوەى ئەو دابەشکردنە لە ئایندەدا بە قانوون دیاری بکرێت. لە ماددەى حەڤدەى پرۆژەکەدا شێوازى هاوکاری لەنێو حکومەتى هەرێم ۆ حکومەتى فیدرالیدا دیاریکراوە بە پێى ماددەکانى 106 و112 و 121ى دەستوورى عێراق، بە تایبەتى بۆ کێلگە نەوتیەکانى ئێستاى هەرێمى کوردستان، هەروەها بۆ دارشتنى سیاسەتى ستراتیژى لەپێناو پەڕەپێدانى سامانى نەوت گاز لە هەموو عێراقدا، لەگەڵ دیاریکردنى شێوازى هاوکاریکردن لەگەڵ ئەو ئەنجومەنەى بڕیارە دروست بکرێت بەناوى" ئەنجومەنى فیدرالى نەوت و گاز" بۆ عێراق. لە ماددەى هەژدەى پرۆژەکەدا بنەماى هاوکارى نێوان حکومەتى هەرێم و حکومەتى ناوەندى دیاریکراوە. ئەمانە بە کورتى ئەو ماددانەى کە تا کۆبوونەوەى پەرلەمان لە رۆژى 2ى ئاب لێکۆڵینەوەیان لەسەرکراوەو پەسەندکراون، ئومێدەوارین لە رۆژانى داهاتوودا پەرلەمان ماددەکانى دیکەى پرۆژەکە بە شێوەێکى گونجاو لەگەڵ بەرژەوەندى گەلەکەمان، پەسەندبکات.
--------------------------

(هەولێر پۆست)،5 ئابى 2007

رێزگرتن لە زانایان لە وڵاتى ئێمەدا

دکتۆر نورى تاڵەبانى

پێوەرى پێشکەوتن لە وڵاتانى جیهاندا هەر بە تەنیا هەبوونى تەلارو باڵەخانەى چاک و دروستکردنى ڕێگاو بانى فراوانى و وەبەرهەمهێنانى جۆراوجۆر لە فاریکەکانى و بەکارهێانى تەکنیکى تازە نییە، بەڵکو رێزگرتنە لە زانست و زانایانە. لە وڵاتێکدا هەتا ئەگەر قانوونەکانی لە ڕووى تەیۆرییەوە بە شێوەیەک دارێژرابن کە گوایا پشتگیرى لە پێشکەوتن و زانست دەکەن ورێ زلە زانایان دەگرن، بەڵام ئەوانەى ئەرکى جێبەجێکردنى ئەو قانوونانەیان پێ سپێردراوە نەزان یان نیمچە زانا بن، ئەو وڵاتە هەتا لە ڕووى پێشکەوتنى ماددییەوە بەرەو پێشەوە هەنگاوى ناێ، بەلاِم لە راستیدا وڵاتێکى دواکەوتوو لە قەڵەم دەدرێ. کارەسات لەوەدایە بەشى زۆرى وڵاتانى جیهانى سێیەم لەم بارەدا دەژین، حاڵەتى ئەو وڵاتانە دەشوبهێتە ئەو نیمچە نەخوێندوارانەى گیرفانیان پڕە، بەڵام بۆ پڕکردنەوەى عوقدەکەیان، لە ئۆفیسى کارکردنیان یان لە ماڵە رازاوەکانیان، کتێبخانەى جوانى پڕ لە کتێبى نایابت بەرچاو دەکەوێ، کە بەشى زۆریان بۆ تەماشاکردنى لاپەڕەکانیشیان نەکراونەتەوە!
ئەگەر تەماشاێکى لاپەڕەکانى مێژوو بکەین دەبینین ئەو دەسەڵاتدارانەى ئاوڕیان لە زاناو گەورە پیاوانى خۆیان کردووە، ناوەکانیان لەسەر لاپەڕە زێڕنەکانى مێژوو تۆمارکراوە، ئەوانەى لەجیاتى خەریکى خزمەتى زانست بن، خەڵکیان کوشتووە ووڵاتانى دونیایان کاوڵکردووە، لەژێر هەر بیانگەیەک بێ، ئێستاش نەفرەتیان لێدەکرێت. میرو گەورە پیاوانى کوردیش هەر بەو شێوە تەماشاکراون، کاتێ خەریکى خزمەتکردنى زانست و زانایان بووبێتن وکەسانى ژیرو دانا لێیان نزیک بووبێت، ڕوویان لە ستەمکارى نەکردووە و هەوڵیان داوە بە گوێرەى ئەو سەردەمەى تێدا ژیاون خزمەت بە خەڵکیش بکەن. ئاسەوارى ئەو گەورە پیاوانە ماون وئێستاش بە رێەوە تەماشاى کارە خێرخوازیەکانیان دەکرێـت. کارەسات لەوەدایە ئەمڕۆکە لە وڵاتى ئێمەدا، ئەگەر قانوونى چاکیش پەسەندکرابێ، بەڵام بەشى زۆرى ئەوانەى ئەرکى جێبەجێکردنى ئەو قانوونانەیان پێ سپێردراوە، نەزانن ئەگەر دوژمنى زانست نەبن.
ماوەیەک لەمەوبەر چەند مامۆستاێکى زانا وخاوەن ئەزموون کە بە درێژای ساڵانێکى زۆر خزمەتێکى گەورەیان بە زانکۆکانى کوردستان کردووە، بڕیارى خانەنشیکردنیان درا، داواشیان لێکرا ئەو خانوانەى تێیدا دەژین بە زووترین کات دەبێ چۆڵى بکەن، ئاگادارم ماۆستاى وایان تێدایە پتر لە 40 ساڵە خزمەتى بە زانکۆو زانست کردووە و ئەوەى پاش خانەنشیکردنى وەریدەگرێ بەشى کرێى خانوویەک ناکات. ئەگەر لە پەرلەماندا دەنگى نارەزاییمان بەرزنەکردبا، دەبوو ئەو مامۆستا بەرێزانە کە هەموویان لە ناخشترین کاتا خەزمەتى چاکیان بە زانکۆ کردووە، بە خاوخێزانەوە بکەوتنایا سەر جاددە. پێش مانگى تەمووزى 2007 ئەو مامۆستایانەى تەمەنیان گەیشتبووە تەمەنى خانەنشیکردن بە پێى قانوونێک دەبوو ئەوان نەگرێتەوە، ئاگادارکران کە دەبێ پێش یەکى ئەو مانگە دەست لەکار بکێشنەوەو دەوامى کۆلێجەکانیان نەکەن! لەبەشى زۆرى وڵاتانى پێشکەوتوودا، مامۆستاى زانکۆو دادوەر، لەسەر خواستى خۆیان دەتوانن لەسەر کارى خۆیان بمێننەوە، مەبەستیش

ئاستەنگێکى "قانوونى" نوێ لەبەردەم جێبەجێکردنى ماددەى 140 دا

دکتۆر نورى تاڵەبانى

ئەو هەموو هەوڵانەى لەلایەن بەشى زۆرى دەزگاکانى حکومەتیى و هێزە سیاسیەکانى عێراقى و بیانى دەدرێن لە پێناو دواخستنى جێبەجێنەکردنى ماددەى 140 لەوە دەچێ کەم بن، بۆیە دادگەى سەرەتایى (بیدایەى) کەرکوکیش خەریکە دەستدەخاتە ناو کێشەکانى ئەو شارەوە نەک بۆ چارەسەرکردنیان، بەڵکو بۆ ئاڵۆزکردنیان. دەسەڵاتى دادوەرى لە بەشى زۆرى وڵاتانى جیهاندا جێگاى ئومێدى کەسانى ماف خوراو و زوڵم لێکراون، بۆیە ئەو کەسانە پەنا دەبەنە بەردەم دادگەى پێوەندیدار، تا بە پێى حوکمى دەستوور و قانوون مافى زەوتکراویان بۆ بگێڕێتەوە، یان ئەو زوڵمەى لێیانکراوە ڕایبگرێ و کۆتایى پێبێنێ. پەنابردنە بەردەم دادگە مافێکى شەرعى و دەستوورى و قانوونییە بۆ هەموو هاوڵاتى و کەسێک، قانوونیش سەروەر دەبێ ئەگەر دادگەکان سەربەخۆبن و دوور بن لە دەستێوەردانى سیاسى، بەڵام لەوە دەچێ بەشێک لە دادگەکانى کەرکوک ئێستاش پێیان باشترە کار بەو بڕیارانە بکەن کە لە سەردەمى حوکمى بەعسدا پەسەندکراون بۆ مەبەستێکى سیاسى، بۆ شێواندنى بارى دیموگرافى ئەو شارە، هەر وەک بڵێى عێراق گۆڕانکارى تێدا نەکراوە و دەستوورێکى تازە پەسەندنەکراوە کە دەبێ هەموو دەسەڵاتەکان پەیڕەوى بکەن.
هەموو دەزانین کە ماددەى 140 دەستوورى عێراق بۆ مەبەستێکى دیاریکراو دارێژراوە و پێویستە هەموو دەسەڵاتەکان پابەند بن بە ناوەڕۆکى ئەو ماددە دەستووریە و هەر قانوون و بڕیارێک بە پێچەوانەى ئەو ماددەیەوە بێ، کارى پێ نەکرێت. ئەگەر بە هەڵە بڕیارێکى لەو جۆرە بدرێ، دەبێ لەلایەن دەسەڵاتى یان دادگەى پایەبەرزترەوە هەڵوەشێتەوە یان پەسەندى نەکات. جێگاى داخە گەر بڵێین کەوا بەشێک لە دادگەکانى کەرکوک بەو گیانە رەفتار لەگەڵ ناوەرۆکى دەستوورى تازەى عێراقدا ناکەن، بە تایبەتى ماددەى 140. کورتەى باسەکە بریتیە لەوە کە لە ساڵەکانى هەشتاکاندا رژێمى بەعس بە هەزارەها پارچە زەوی دابەشکردووە بەسەر عەرەبى هاوردەدا، بە مەبەستى گۆڕینى بارى دیموگرافى شارى کەرکوک و ئەو ناوچانەى بەر شاڵاوى سیاسەتى بە عەرەبکردن کەوتبوون. بەشى زۆری ئەو کەسانە جگە لە پارچە زەوییەک، پارەو قەرزى بانکى ئەقاریان پێدەدرابوو تا بە زووترین کات خانووى لەسەر دروستبکەن. بڕیارى ژمارەى (42)ى ساڵى 1986 لە لایەن بەناو (ئەنجومەنى سەرکردایەتى شۆرشەوە) بۆ ئەم مەبەستە دەرچووە. بە پێى ئەو بڕیارە، ئەو کەسانەى پارچە زەوییەک وەردەگرن، نابێ بیفرۆشن بەڵکو دەبێ بە زووترین کات خانووى لەسەر دروستبکەن. بەڵام بەشێکیان، لەبەر چەند هۆیەک کە پەیوەندى بەخۆیانەوە هەبووە، نەیانتوانیوە لەو ماوەى بۆیان دیاریکراوە خانوو دروستبکەن، بۆیە گەڕِاونەتەوە بۆ ئەو جێگایانەى لێوەى هاتوون. بە پێى هەمان بڕیار، پارێزگارى کەرکوک دەیتوانى دەست بەسەر ئەو پارچە زەوییانەدا بگرێت و جارێکى دى دابەشیان بکاتەوە بەسەر کەسانێکى دیکەدا، کە ئەوانیش هەر عەرەبى هاوردە بوون. تا ڕووخانى رژێم هیچ کێشەیەک لە ئارادا نەبووە، کەسیش نەیتوانیوە سکاڵا یان داواکاریەک پێشکەش بە پارێزگا یان بە دەسەڵاتى دادوەرى لە کەرکوک بکات. بەڵام پاش ڕووخانى رژێم بەشێک لەو کەسانەى پێشتر پارچە زەوییان لێَوەرگیراوەتەوە بە پێى پڕیارى ژمارە (42)، ئێستا داواى ئەو پارچە زەوییانە دەکەنەوە، هەرچەندە کاتى خۆى بە ئارەزووى خۆیان گەڕاونەتەوە بۆ ئەو جێگایانەى لێوەى هاتبوون. بەشى زۆری ئەو پارچە زەوییانە پاشتر فرۆشراون بە کەسانێک کە پێشتر نەیاندەتوانى خانوو یان پارچە زەوی لە کەرکوک بکڕن، هەر لەبەر ئەوەى کورد یان تورکمان بوون. بەڵام لەم ماوەدا کە دەستکراوە بە جێبەجێکردنى ماددەى 140 بە قەرەبووکردنەوەى ئەو کەسانەى نیازى گەڕانەوەیان هەیە بۆ ئەو جێگایانەى لێوەى هاتوون، بەشێک لەو کەسانەى پێشتر پارچە زەوییان لێ وەرگیراوەتەوە، داواى دەکەنەوە گوایا بڕیارى (42) دەسەڵاتى بە پارێزگارى کەرکوک نەداوە ئەو پارچە زەوییانەیان لێوەربگرێتەوە! لەبەر ئەو هۆیە پارێزگارى ئێستاى کەرکوک گوێى بۆ داخوازیەکانیان شڵنەکردووە، بۆیە پەنایان بردووەتەوە بەردەم دادگەى سەرەتایى (بدایە)ى کەرکوک و داوایان لەسەر سەرۆکى شارەوانى یان پارێزگارى کەرکوک تۆمارکردووە. دادگەى سەرەتایى (بیدایەى)کەرکوک دەبوو بە وردى تەماشاى ماددەى 140ى دەستوورى عێراقى بکات و ئەو داوانە رەد بکاتەوە، چونکە ناگونجێن لەگەڵ ناوەرۆکى ئەو ماددەیە دەستووریەدا. بارى ئێستاى عێراق بارى ساڵى 1986 نییە کە بڕیارى ژمارە (42)ى تێدا دەرچووە، کاروبارى عێراق ئەمرۆکە بە پێى دەستوورێکى نوێ بەڕێوە دەچێ و ماددەێکى تایبەتى لەو دەستوورەدا تەرخانکراوە بۆ چارەسەرکردنى ئەو کێشانەى بڕیارى (42) بووەتە هۆى دروستکردنیان. دادگەى سەرەتاى (بدایە)ى کەرکوک ئەو بارەو ئەو ماددە دەستووریەى ڕەچاو نەکردووە، بۆیە لە چەند برَیارێکدا داخوازی ئەو کەسانەى قبووڵ کردووە و فەرمانى بە دووبارە تۆمارکردنەوەى ئەو خانووە یان ئەو پارچە زەوییەى داوە کە پێشتر لێیان وەرگیراوەتەوە، هەرچەندە لەم ماوەدا بە کەسانى دیکە بە شێوەێکى قانوونى فرۆشراون. ئەو بڕیارەى دادگەى سەرەتایى کەرکوک کەسانێکى دیکەشى هانداوە تا داوا لەسەر شارەوانى و پارێزگاى کەرکوک تۆماربکەن، بە مەبەستى وەرگرتنەوەى ئەو پارچە زەوییانەى پێشتر لێیان وەرگیراوەتەوە! بەڵام دادگەى تێهەڵچوونەوە(ئیستینافى) کەرکوک، بڕیارەکانى دادگەى سەرەتایى کەرکوکى هەڵوەشاندووەتەوە، بە پێچەوانەى دادگەى تەمییزى عێراق کە لەوە دەچێ لە بڕیارێکدا کۆک بێ لەگەڵ بڕیارى دادگەى سەرەتایى کەرکوک، ئەوەش کێشەکەى گەورەتر کردووەتەوە و بووەتە هۆى ئەوە بەشێک لەو پارچە زەوییانە بەناو ئەو کەسانەوە جارێکى دى تۆماربکرێنەوە، هەروەها خەڵکانێکى دیکە ئێستا خەریکن داواى " پارچە زەوییەکانیان"دەکەنەوە، هەرەوەک بڵێى ماددەى 140 بۆ نەهێشتنى ئاسەوارى بڕیارى (42) و بڕیارەکانى دیکەى لەو چەشنە، لە گۆڕى نییە!
ماددەى 140ى دەستوورى تازەى عێراق بۆ چارەسەرکردنى ئەو کێشانە دارێژراوە کە بڕیارى ژمارە (42)ى ساڵى 1986 و چەند بڕیارێکى دیکەى لەو چەشنە، پەسەندکراون و تا ڕووخانى رژێم کاریان پێکراوە. بەڵام ئەو بڕیارانە پاش دەرچوونى دەستوورى عێراق، بە تایبەتى ماددەى 140ى ئەو دەستوورە، بوون بە "خەبەرى کان"!. لێکدانەوەى بڕیارى (42) بەو شێوەى دادگەى سەرەتایى کەرکوک لێکیداوەتەوە، هەروەها پەسەندکردنى ئەو بڕیارە لەلایەن دادگەى تەمییزەوە بووەتە هۆى دروستکردنى کۆسپێکى دى لەبەردەم جێبەجێکردنى ماددەى 140دا، لیژنەى باڵاى جێبەجێکردنى ئەو ماددەیەشى بە کاروبارى لاوەکییەوە مەشغوڵ کردووە، لەکاتێکدا لیژنەکە، وەک سەرۆکە تازەکەى دانیى پێداناوە، زۆر دواکەوتووە لە ئەنجامدانى ئەرکەکانى سەرشانى. دادگەى تەمییزى عێراق دەبوو پشتگیرى لە بۆچوونەکانى دادگەى تێهەڵچوونەوەى (ئیستینافى) کەرکوک بکات، نەک لە بڕیارى دادگەى سەرەتایى کەرکوک. جێگاى داخە گەر بڵێین کە سیاسەت خەریکە دزە دەکاتە ناو بەشێک لە دادگەکانى عێراق، کە ئەوەش دەبێتە هۆى بى باوەڕیى پەیدابوون بەو دادگایانە، کە دەبوو لەوە بەرزتر بونایا.
بڕیارى دادگەى سەرەتایى کەرکوک بە پێچەوانەى ماددەى 140ى دەستوورە. خەڵکى کەرکوک و ناوچە دابڕاوەکانى دیکەى کوردستان چوار ساڵە چاوەڕێى جێبەجێکردنى ئەو ماددە دەستووریە دەکەن، چونکە هەمان ماددەى 58ى قانوونى کاتى بەرَێوەبردنى دەوڵەتى عێراقە. لە نامەێکدا لە 25ى ئابى ئەمساڵ ئاراستەى نوێنەرى حکومەتى هەرێمى کوردستان لە لیژنەى باڵاى جێبەجێکردنى ماددەى 140م کردووە، ڕووناکیم خستووەتە سەر ئەم بڕیارە ناقانوونییەى دادگەى سەرەتایى کەرکوک، بە ئومێدى چارەسەرکردنى ئەو کێشەیە پێش ئەوەى ببێتە کۆسپ و ئاستەنگێکى نوێ لەبەردەم جێبەجێکردنى ئەو ماددەیە.
____________________________________
گۆڤارى (هەرێمى کوردستان)، ژمارە(430)، 18 ئەیلول 2007.

پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان

چەند ڕوونکردنەوەیەکى پێویست سەبارەت بە دارشتنى پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان

ئەوەى پێویستە سەبارەت بە دارشتنى ئەم رەشنووسە دەستوورەى هەرێمى کوردستان بوترێت ئەوەیە کە لەسەرەتادا بەشداریم لە ئەمادەکردنى بەشێک لە ماددەکانى و (پێشەکى)یەکەى نەکردووە، لەبەر چەند هۆیەک کە ئێرە جێگەى باسکردنیان نییە. ئەو رستانەى بە ڕەشى لە نێو کەوانەدا {..} نوسراون، پێشنیازن بە مەبەستى دەوڵەمەندکردنى پرۆژەکە کە بە عەرەبى ئامادەکراوە. لیژنەى ئامادەکردنى پرۆژەکە، وەرگێڕانى بۆ کوردى پێ سپاردم. لەسەر خودى پرۆژە عەرەبیەکە چەند پێشنیازێکم خستە بەرچاو، بە ئومێدى چاککردنیان، پێش وەرگێڕانى بۆ کوردى، بەڵام لێکۆڵینەوەیان لەسەر نەکرا. بۆیە لە کاتى وەرگێڕانى پرۆژەکەدا بۆ کوردى، ئەوەى بە پێویستم زانى، لە نێو کەوانەدا خستوومنەتە بەرچاو، بەتایبەتى هەندێ هەڵەى قانوونیشم بەرچاوکەوتوون و راستمکردوونەتەوە بە دارشتنێکى قانوونى گونجاو ڕاست و دروست، ئەمەش لە بەهاى پرۆژەکە کەمناکاتەوە. وەرگێڕانى تێکستى عەرەبى بە دەقاودەقى بۆ کوردى، بەتایبەتى تێکستى قانوونى، کارێکى ئاسان نییەو جاروبار لە کوردیەکەدا بەئاسانى ئەنجام نادرێت، لەبەرئەوەى بە بیرکردنەوەیەکى عەرەبى دارێژراون. ئەم دەستوورە کە دۆکیمەنتێکى قانوونى گرنگە، دەبێت بە زمانێکى کوردى ڕەوان دابرێژڕێت، چونکە بۆ کۆمەڵانى کوردستان ئامادەکراوە تاکو بە ئاسانى لە ماددەکان و ناوەرۆکەکەى، تێبگەن. ئەو (پێشەکى)یەى لێرەدا نوسراوە پێشەکى پرۆژە عەرەبیەکە نییە، من بە شێوەیەکى کورتر ئامادەمکردووە، دوور لە داڕشتنى (ئینشائیى). ئومێدەوارم لەم بارەیەوە خزمەتێکم بە گەلەکەم کردبێ، بەتایبەتى لە ساڵى 1992 وەوە خەریکى ئامادەکردنى پرۆژەى دەستوور بووم بۆ ئەم بەشە ڕزگارکراوەى کوردستان و هەردەم هەوڵم داوە دەستوورێکى مۆدێرن بۆ هەرێمى کوردستان ئامادەبکرێت و بە بەردەوامى داواى پەلەکردنم کردووە لە پەسەندکردنى دەستوور بۆ کوردستان، پێش پەسەندکردنى دەستوورێک بۆ عێراق. ئەو دەستوورە ئەگەر پێشتر پەسەندبکرابا، ئێستاکە وەک ئەو قانوونانەى کە پەرلەمانى هەرێمى کوردستان لە ساڵى 1992 ەوە پەسەندى کردوون، دەستوورى تازەى عێراق بە پێى ماددەى 141 دانى پێدا دەنا.

دوا پێشنیهادم ئەوەیە کە تێکستە کوردیەکەى ئەم دەستوورە بکرێتە تێکستى بنەماو سەرەکى نەک عەرەبیەکەى، چونکە کوردی زمانى فەرمیە و هەوڵدراوە لەوێدا داواکاریەکانى گەلى کوردستان و مافە ڕەواکانى بە ڕوونى و پوختى دابڕێژرێن.

لە وەرگێڕاندا چەند وشەیە‌کم بەکارهێناوە کە بە راستیان نازانم، وەک"یاسا" لەجیاتى"قانوون" و"پارێزگا" لەجیاتى"ستان"، چونکە لە پەرلەماندا بەکاریان دێنن.

پێویستە ئەوەش بوترێ کە لە 23ى ئابى 2006 " لیژنەى ئامادەکردنى پرۆژەى دەستوورى هەرێم" کۆبوونەوەیەکى نائاسایى سازدابوو لەکاتى پشووى پەرلەمانداو بە ئامادەنەبوونى نزیکى سێ یەکى ئەندامانى، تێیدا دەستکارى چەندەها بڕگەو ماددەێکى کردبوو، لەگەڵ زێدەکردنى پتر لە 15 ماددە و بڕگە، ئەویش پاش تەواوکردنى وەرگێڕانى پرۆژە سەرەکیەکە بۆ کوردى، کە ئاماژە بۆ بەشێکیان دەکەم.

تێبینى: دەقى پرۆژەى دەستوورەکە، پیِش دەستکاریکردنى و پاش دەستکاریەکانى 23ى ئابى 2006 لەسەر کۆمپیوتەرەکەم نووسراونەتەوە.

دکتۆر نورى تاڵەبانى

هەولێر 11 ئەیلولى 2006

پرۆژەى دەستوورى هەرێمى کوردستان - عێراق

پێشەکى

{لەدێر زەمانەوە کورد لەم ناوچە جیۆگرافیایەى بە کوردستان ناسراوە، دەژیت. ماوەیەکى زۆر وڵاتەکەى لە ژێر دەسەڵاتى چەند دەوڵەتێکى داگیرکەرو ستەمکاردا ماوەتەوە. کاتێک سەرۆکى ئەمریکا (ویدرۆ ویلسن) لە کۆنگرەى ئاشتى کە ساڵى 1919 لە پاریس بەسترا، پرەنسیپى مافى گەلان بۆخۆ دیاریکردنى چارەنووسیان پێشنیهادکردو ناوى گەلى کوردیشى وەک یەکێک لەو گەلانە هێنا، ئومێدێکى موژدەبەخشى بە کورد دا.

پەیماننامەى (سێڤر)ى نێو دەوڵەتیى ساڵى 1920، لە بڕگەکانى (62 و 63 و 64) دا باس لە چارەسەرکردنى مەسەلەى کورد دەکەن، لەسەر بنەماى مافى دیاریکردنى چارەنووسى ئارەزوومەندانەى خۆیان، بەوەى وەک نەتەوەیەک دەتوانێت ئایندەى خۆی دیارى بکات. جێى داخە، بەرژەوەندى چەند دەوڵەتێکى زڵهێز لەگەڵ ئەوەدا نەبوو کە قەوارەیەکى سیاسى بۆ کورد دابمەزرێت، بەڵکو وڵاتەکەیان دابەشبکرێت و بەشێک لەخاکى کوردستان بە دەوڵەتى عێراقەوە بلکێندرێت کە لە ساڵى 1921 دا، لە دوو ویلایەتى بەغداو بەسرە، دروستکرابوو. لکاندنى ئەو بەشەى کوردستان بە دەوڵەتى عێراق لە ساڵى 1925، بە پێى بڕیارى ئەنجومەنى کۆمەڵەى نەتەوەکان، بوو. بەڵام هەر لەو بڕیارەدا چەند مەرجێک دیاریکرابوون کە پەیوەندیان بە مافى کوردەوە هەبوو، دەبوایە دەوڵەتى عێراق جێبەجێیان بکات. کاتێک کۆمەڵەى نەتەوەکان، لە ساڵى 1932 دا، بڕیارى وەرگرتنى دەوڵەتى عێراقى لەو دەزگا نێودەوڵەتیە دا، جارێکى دى جەختى لەسەر ئەوە کردەوە کە دەبێت بەو مەرجانەوە پابەندبێت و جێبەجێیان بکات. لەو بڕیارەدا ئاگادارى دەوڵەتى عێراق کراوەتەوە کە بەبێ رەزامەندبوونى کۆمەڵەى نەتەوەکان، ناتوانێت کارێکى وا بکات ببێتە هۆى هەڵوەشاندنەوەى ئەو بڕیارە نێودەوڵەتییە. پێش پەسەندکردنى ئەو بڕیارە نێو دەوڵەتیەش، حکومەتى عێراق و بەریتانیا، لە ڕاگەیاندنێکى هاوبەشدا کە لە 25ى کانوونى یەکەمى 1922 بڵاوکرابوەوە، داوایان لە سەرکردەکانى کورد کردبوو، ئەگەر بچنە پاڵ دەوڵەتى عێراق ئەوا دەتوانن حکومەتێکى تایبەت بە خۆیان دابمەزرێنن و ئەو دوو دەوڵەتەش ئامادەن پێشوازى لە نوێنەرەکانیان بکەن، بە مەبەستى گفتوگۆکردن سەبارەت بە جۆرى دامەزراندنى ئەو حکومەتەو دیاریکردنى سنوورى جیۆگرافیاى دەسەڵاتەکانى و دەستنیشانکردنى پەیوەندى سیاسى و ئابوریان، بە حکومەتى ناوەندەوە. کەواتە دەوڵەتى عێراق، لەسەرەتاى دامەزراندنیەوە، تا وەرگرتنى وەک ئەندام لە کۆمەڵەى نەتەوەکان، پابەندبووە بە چەند بڕیارێکى نێو دەوڵەتى و دوو قۆَڵییەوە کە سەرچاوەکانیان قانوونى نێو دەوڵەتی بوون و دان بە ڕەوایى داواکاریەکانى گەلى کوردستاندا دەنێن، تاکو لەو ڕێگایەوە بە مافە نەتەوەییە تایبەتیەکانیان، بەهرەمەند بن.

حکومەتە یەک لەدوا یەکەکانى عێراق، لەسەردەمى پاشایەتییەوە تا سەردەمى کۆمارى، هیچیان بەو ئەرکە نێودەوڵەتیانە پابەند نەبوون و جێبەجێیان نەکردووە. ڕێککەوتنامەى 11ى ئادارى 1970 کە دانى بە ئۆتۆنۆمى بۆ ناوچەیەکى کوردستاندا نابوو، ماوەیەک پاش مۆرکردنى لەلایەن حکومەتەوە تەگەرەى بۆ دروستکرا ، لەوانە پەیڕەوکردنى سیاسەتى کۆچ پێکردنى کورد لە بەشێک لە خاکى باوو باپیرانیان. ڕژێمى بەعسى پاشتر سیاسەتى قڕکردنى بەکارهێنا کە ئاکامەکەى بووە هۆى کاولکردنى بەشى هەرە زۆرى گوندەکانى کوردستان و گواستنەوەى دەیان هەزار دانیشتوانى ئەو گوندانە، بۆ کۆمەڵگا زۆرە ملێیەکان. ئەو ڕژێمە نزیکەى چوارسەد هەزار کوردى فەیلى وەدەرنا بۆ خاکى ئێران و پاشتر تاوانى ئەنفالى بەدناوى ئەنجامدا کەوا بووە هۆى لەناوبردنى نزیکەى دوو سەد هەزار مرۆى سڤیل کە بەشى زۆریان لە بیابانەکانى خوارووى عێراقدا، زیندە بەچاڵ کران.

ئەنجومەنى ئاسایشى نەتەوە یەکگرتووەکان لە نیسانى 1992 دا بڕیارى ژمارە 688 پەسەندکرد کە زیاتر بۆ پاراستنى گەلى کوردستان، لە کردارە نامرۆڤایەتیەکانى حکومەتى عێراق، تایبەت بوو. بەڵام ئەو بڕیارەش نەبووە هۆى ڕاگرتنى ئەو کردارانەى رژێم کە تادەهات سیاسەتى کوشتن و گۆرینى بارى دیمۆگرافى لەو ناوچانەى کوردستان کە لە ژێردەسەڵاتیا مابوونەوە، چڕتر دەکردەوە.

لە مانگى ئەیلولى 1991دا حکومەتى عێراق دەزگاکانى لە "ناوچەى ئۆتۆنۆمى" کێشایەوە، بە ئومێدى کێشە دروستکردن لەو ناوچەیەداو ئابلۆقەى سەربازیى و ئابوورى خستە سەر، بۆیە سەرکردایەتى سیاسى کورد بڕیارى سازدانى هەڵبژاردنى دا، تا خەڵکانى ئەو ناوچەیە نوێنەرانى خۆیان دیاریبکەن. پەرلەمانى هەڵبژێردراوى هەرێمى کوردستان، لە 4ى تشرینى یەکەمى 1992، بە تێکراى دەنگى ئەندامانى، فیدرالیزمى وەک دارشتەیەک بۆ دەستنیشانکردنى پەیوەندى دەستووریى نێوان هەرێمى کوردستان و حکومەتى عێراق، پەسەندکرد. ئەم بڕیارە لەگەڵ هەموو ئەو سەرەتا و پەیماننامە نێودەوڵەتیانەدا کە دان بە مافى گەلاندا دەنێن بۆ دیاریکردنى چارەنووسى خۆیان، دەگونجێت.

ئەو سیستمە فیدرالیەى لەلایەن پەرلەمانى هەرێمى کوردستانەوە پێشنیهادکرا، باشترین سیستمى دەستووریە بۆ کۆمەڵگایەکى فرە رەگەزى و ئایینزایى وەک کۆمەڵگاى عێراق، چونکە پێکەوە ژیانیان دابین دەکات.

گەلى کوردستان مافى خۆیەتى گەر شێوازى بەرێوەبردنى کاروبارى خۆى، بە دەستوورێکى تایبەت بە هەرێمى کوردستان، دیارى بکات کە ئەمەش دەستوورى دەوڵەتى عێراقى یەکگرتوو لە ماددەى 120 دا، دانى پێداناوە.

بۆ دەستەبەرکردنى دەسەڵاتە تایبەتییەکانى هەرێمى کوردستان و شێوەى ڕێکخستنى پەیوەندى نێو دەزگاکانى، ئەم دەستوورە لە لایەن گەلى کوردستانەوە پەسەندکراوە}.

دەروازەى یەکەم

بنەما سەرەکیەکان

ماددەى یەکەم:

هەرێمى کوردستان، هەرێمێکى یەکگرتووە {فیدرالە}لە دەوڵەتى عێراقى یەکگرتوودا، کە سیستمەکەى کۆمارى و پەرلەمانی و دیموکراسییە لەسەر بنەماى فرە لایەنیى سیاسیى و دەستاودەستکردنى ئاشتیانەى دەسەڵات و پرنسیپى جیاکردنەوەى دەسەڵاتەکان، دامەزراوە.

ماددەى دوو:

یەکەم: کوردستانى – عێراق، لە پارێزگاى دهۆک بە سنوورى بەرێوەبەرایەتى ئێستای و سنوورى بەرێوەبەرایەتى پێش ساڵى 1968ى پارێزگاکانى کەرکوک و سلێمانى و هەولێر و قەزاکانى ئاکرێ و شێخان و شەنگار و تەلەعفەر و تلکێف و قەرەقۆش و ناحیەکانى زومار و باشیقە و ئاسکیکەڵەک لە پارێزگاى نەینەواو و هەردوو قەزاى خانەقین و مەندەلیى لە پارێزگاى دیالە و قەزاى بەدرە و ناحیەى جەسسان لە پارێزگاى واسیت، پێکدێت.

دووەم: بۆ دیاریکردنى سنورى بەڕێوبەرایەتى هەرێمى کوردستان، پشت بە ماددەى 140 ى دەستوورى یەکگرتووى عێراق، دەبەسترێ.

{بڕگەى دووەمى ئەم ماددەیە بە زێدە دەزانم، چونکە گومان دەخاتە سەر سنورى هەرێمى کوردستان بەو شێوازەى لە بڕگەى یەکەمدا، کە بە پێى بنەماى جۆگرافیاو مێژوو، دیاریکراوە. پشت بەستن بە ماددەى 140 بۆ دیاریکردنى سنوورى هەرێمى کوردستان وادەگەێنێت کە ئەگەر ئەو ماددەیە بەو شێوەیەى کورد داواى دەکات، جێبەجێ نەکرێت و بەشێک لەو ناوچانە نەخرێتە سەر سنورى هەرێمى کوردستان، دەبێت قایل بێت و دەست لە کوردستانیەتى ئەو ناوچەیە هەڵبگرێت، کە ئەوەش کەسێک قبووڵى ناکات. لە سوریا هەردوو پارێزگاى ئەسکەندرونەو ئەنتاکیا خراونەتە سەر سنوورى سیاسى تورکیا، بەڵام سوریا دانى پێدانەناوە و لەسەر نەخشەى فەرمیى سوریا، ئەو دوو پارێزگایە بەشێکن لە سوریا. خۆپابەندکردن بە ماددەى 140ى دەستوورى عێراقى بۆ دیاریکردنى سنوورى هەرێمى کوردستان کارێکى راست نییە، چونکە ئەو ماددەیە بۆ چارەسەرکردنى کێشەیەکى دیکەیە کە نەهێشتنى شوێنەوارى سیاسەتى بە عەرەبکردنى ئەو ناوچانەیە، نەک بۆ دیاریکردنى سنورى هەرێمى کوردستان.}

سێیەم: هاوڵاتیانى ناوچە دابڕاوەکانى کوردستان، پاش گەڕانەوەیان بۆ سەر هەرێمى کوردستان پە پێى ماددەى 140ى دەستوورى عێراقى، هەمان ماف و ئەرک و ئەو دەستەبەرییانەى لەم دەستوورەدا بۆ هاوڵاتیانى هەرێمى کوردستان دیاریکراون، ئەوانیش دەیانبێت.

{ئەم بڕگە بە زێدە دەزانم، چونکە لە ڕووى دەستووریەوە، هاوڵاتیانى ناوچە دابڕاوەکانى کوردستان هەمان ماف و ئەرک و ئەو دەستەبەرییانەى لەم دەستوورەدا بۆ هاوڵاتیانى هەرێمى کوردستان دیارىکراون، ئەوانیش دەیانبێت لەو کاتەوە کە ئەو ناوچانە دەبنەوە بەشێک لە هەرێم، بێ ئەوەى ئەم دەقە دەستووریە لێرەدا بنووسرێت. لە دەستووردا هەموو وشەو رستەیەک دەبێ واتاى خۆى بگرێتەوە، بێ زێدەو کەمى. ئەم رستە وەک ئەوە وایە لە یاساى هەڵبژاردنى پەرلەماندا بنووسرێت "ئەندامە تازەکانى پەرلەمان هەمان مافى ئەندامانى ئێستایان دەبێت"!. جگە لەوەش ئەم بڕگەیە جارێکى دى ئاماژە بە ماددەى 140 دەستوورى عێراقى دەکات بۆ دیاریکردنى سنوورى هەرێمى کوردستان، کەوەک پێشتر ئاماژەمان بۆکردووە، کارێکى راست نییە.}



ماددەى سێ:

هەرێمێکى نوێ لەناو هەرێمى کوردستان، دروست ناکرێت.

ماددەى چوار:

یەکەم: گەل سەرچاوەى دەسەڵاتەکانەو بنچینەى ڕەوایەتییانەو لە ڕێگاى دامەزراوە دەستوورییەکانەوە بەکاریان دێنێ. دەستوورى هەرێمى کوردستان ویاساکانى، لەو یاسایانەى لەلایەن حکومەتى عێراقەوە دەردەچن، سەروەرترن، جگە لەو بوارانەى تایبەتن بە دەسەڵاتى حکومەتى عێراق کە لە ماددەى 110 دەستوورى کۆمارى عێراقى یەکگرتوودا، هاتوون.

{یاسا لەلایەن حکومەتى عێراقەوە دەرناچێ، بەڵکو لەلایەن ئەنجومەنى نوێنەرانەوە، چونکە حکومەتى عێراق دەزگاى قانووندانەر نییە}.

دووەم: لە حاڵەتى دروستبوونى ناکۆکى لەنێو قانوونەکانى هەرێم و قانوونەکانى دیکەدا، دادگاکانى هەرێم دەبێ کار بە دەستوورو قانوونەکانى هەرێم بکەن، تا ئەو دەمەى قانوونەکە پووچەڵ یان هەموار دەکرێت لەلایەن پەرلەمانەوە، یان هەڵدەوەشێتەوە لەلایەن دادگاى دەستووریەوە.

{لەم بڕگەشدا باس لە پووچەڵکردنەوە یان هەڵوەشاندنەوەى یاساکانى هەرێم دەکرێت، بە بڕیارى پەرلەمان یان لەلایەن دادگاى دەستوورییەوە، ئەمەش زیادە، چونکە وەک لە زمانى قانوونیدا دەوترێت"تەحسیل حاسلە"، هەموو بڕیارێکى پەرلەمان یان دادگاى دەستوورى، دادگاو دەزگاکانى هەرێم ملکەچى دەبن و جێبەجێشى دەکەن، ئەگینا قانوون سەروەر نابێ. ئەم دەستوورە دۆکیمەنتێکى قانوونیە پێویستە وشەو رستەکانى پڕمانا بن و زێدەو کەمییان تێدا نەبێت}.

{ پێشنیاز دەکەم ئەم ماددەیە بەسەر سێ بڕگەدا، بەم شێوەى خوارەوە، دابەش بکرێت:

یەکەم: گەلى کوردستان سەرچاوەى دەسەڵاتەکانە و بنچینەى ڕەوایەتییانەو لە ڕێگاى دامەزراوە دەستووریەکانى هەرێمەوە، پیادە دەکرێن.

دووەم: ئەو قانوونە فیدراڵیانەى لەلایەن ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراقەوە دەردەچن، لە هەرێمى کوردستان کاریان پێناکرێت تا پەرلەمانى هەرێمى کوردستان، پەسەندیان نەکات.

سێیەم: لە حاڵەتى دروستبوونى ناکۆکى لەنێو قانوونێکى هەرێم و قانوونێکى فیدرالیدا، دادگاکانى هەرێم کار بەم دەستوورەو قانوونەکانى هەرێم، دەکەن}.

ماددەى پێنج:

پەرلەمانى هەرێمى کوردستان بۆى هەیە هەر یاسایەک لە حکومەتى یەکگرتووى عێراقەوە دەربچێت، تەنانەت ئەگەر لە دەسەڵاتە دیاریکراوەکانى ماددەى 110ى دەستوورى یەکگرتووشدا نەبن، پەسندى بکات، ئەگەر ئەو یاسایە لە بەرژەوەندى گەلى کوردستاندا بێت، ئەمەش بە یاسا ڕێکدەخرێت.

{لێرەش باس لەوەکراوە کە قانوون لەلایەن حکومەتى عێراقەوە دەردەچێت، نەک لەلایەن ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراقی}.

{ ئەگەر ماددەى چوار، بەو شێوەى لەسەرەوە پێشنیازم کردووە، پەسەند بکرێت، ماددەى پێنج زێدە دەبێت. بەڵام ئەگەر قبووڵ نەکرێت، ماددەى پێنج چاکترە بەم شێوەى خوارەوە دابرێژرێتەوە:

"پەرلەمانى هەرێمى کوردستان بۆى هەیە ئەو قانوونانەى لەلایەن ئەنجومەنى نوێنەرانى عێراقەوە دەردەچن، پەسەندیان بکات، تەنانەت ئەگەر لە دەسەڵاتە دیاریکراوەکانى ماددەى 110ى دەستوورى عێراقیش نەبن، ئەگەر لە بەرژەوەندى گەلى کوردستاندا بن".

ماددەى شەش:

یەکەم: گەلى کوردستان لە کورد و نەتەوەکانى دى (تورکمان، کلدان، ئاشورى، ئەرمەن و عەرەب) پێکهاتووە و هەموویان هاوڵاتى هەرێمن، بە پێى یاسا.

دووەم: دەسەڵاتى هەرێم، مافى هاوڵاتیبوون لە هەرێمدا، بە پێى یاسا ڕێکدەخات.

ماددەى حەوت:

ئەم دەستوورە جەخت لەسەر ناسنامەى موسوڵمانێتى زۆرینەى گەلى کوردستان دەکات و بنەماکانى شەریعەتى ئیسلام یەکێکە لە سەرچاوە سەرکیەکانى یاسادانان، هەروەسا تەواوى مافە ئاینییەەکانى مەسیحى و ئێزدى و هى دیکەش لە بەجێهێنانى ئازادانەى بڕوایەتیى و ڕەفتارى ئایینیانە، دەستەبەر دەکات.

ماددەى هەشت:

گەلى کوردستان – عێراق مافى دیاریکردن و بڕیاردانى چارەنووسى خۆى هەیە، بە پێى ئەم مافەش، لە دیاریکردنى پێگەى ڕامیارى خۆى و بەدیهێنانى گەشەى ئابورى و کۆمەڵایەتى و ڕۆشنبیرى خۆیدا ئازادە. ئەم یەکێتییە ئازادانەى کە لەگەڵ عێراقدا وەک گەل و خاک و سەروەریى هەڵبژاردووە، بەستراوە بە پابەندبوون بە دەستوورى یەکگرتووى عێراق و سیستمى فیدراڵى و پەرلەمانى و دیموکراتى و فرە لایەنى و مافەکانى تاک و کۆمەڵى مرۆڤ، لەبەرئەوە بۆى هەیە چاوبگێرێتەوە بەم بڕیارەى بۆ دیاریکردنى پاشەرۆژى خۆى و پێگەى سیاسیى لەم حاڵەتانەى خوارەوە:

1. پێشێلکردنى شکۆمەندیى دەستوورى یەکگرتووى عێراق، کە وەک پاشگەزبوونەوە لە پابەندبوون بە سیستمى فیدراڵى یان پرنسیپە بنچینەییەکانى دەستوور و دیموکراسیەت و مافەکانى تاک وکۆمەڵى مرۆڤ، دابنرێت.

2 - پەیرەوکردنى سیاسەتى جیاوازى رەگەزى و گۆڕینى بارى دێموگرافى کوردستان، یان هێشتنەوەى شوێنەوار و ئاکامەکانى ئەو سیاسەتە، کە بە پاشگەزبوونەوە لەو پابەندبوونە دەستوورییەى لە ماددەى 140ى دەستوورى یەکگرتوودا هاتوون، دادەنرێت.

{ پێشنیاز دەکەم ئەم ماددەیە بەم شێوەیە دابڕێژرێتەوە:

1- گەلى کوردستان - عێراق مافى دیاریکردنى چارەنووسى خۆى هەیە بە ئارەزووى خۆى.

2. گەلى کوردستان - عێراق لەگەڵ گەلى عەرەبى عێراقدا، بە ویست و ئارەزووى خۆى، دەوڵەتێکى فیدراڵى کە سیستمەکەى دیموکراتى و پەرلەمانى و فرەلایەنی و لەسەر بنەماى رێزگرتن لە مافەکانى مرۆڤە، دامەزراندووە.
3. مانەوەى گەلى کوردستان - عێراق لەم دەوڵەتە یەکگرتووەدا بەندە بە ڕەچاوکردنى بنەما سەرەکیەکانى دەستوورى عێراقی، بەتایبەتى فیدرالیزم و سیستمى پەرلەمانى و دیموکراتى و رێزگرتن لە مافەکانى مرۆڤ، لەگەڵ جێبەجێ کردنى ماددەى 140ى دەستوورى عێراقى و نەهێشتنى شوێنەوارى سیاسەتى گۆڕینى بارى دیمۆگرافى ئەو ناوچانەى ئەو ماددەیە دەستنیشانى کردوون}.



ماددەى نۆ:

مافێکى بنەڕەتى و دەستوورى هەرێمى کوردستانە کە:

یەکەم: پێویستە پرس وڕا بە هەرێم بکرێت پێش بەستنى ڕێککەوتنامەیەک لە نێو حکومەتى یەکگرتوو وهەر دەوڵەتێک یان لایەنێکى بیانیدا، ئەگەر ببێتە هۆی دەستکاریکردنى بارودۆخى ئێستاو پاشەرۆژى، یان مافە چەسپێندراوەکانى ئێستاى و ئەوەى لە ئایندەدا دەسەلمێنرێن، کەمبکرێنەوە.

دووەم: هەرێمى کوردستان، لە چوارچێوەى دەسەڵاتە دیاریکراوەکانى کە تایبەتن بە یاسادانان و لە دەرەوەى دەسەڵاتە دیاریکراوەکانى حکومەتى یەکگرتوودان، مافى خۆیەتى ڕێککەوتنامە لەگەڵ حکومەتى هەرێمى دەوڵەتانى بیانیدا، ببەستێت.

{دووەم: لە چوارچێوەى دەسەڵاتى یاسادانانى هەرێمى کوردستان کە لە دەرەوەى دەسەڵاتە دیاریکراوەکانى حکومەتى یەکگرتوودان، هەرێم دەتوانێ ڕێککەوتنامە لەگەڵ حکومەتى هەرێمى دەوڵەتانى بیانیدا، ببەستێت}.

سێیەم: هەرێمى کوردستان دەتوانێ ، لە چوارچێوەى دەسەڵاتە دیاریکراوەکانى کە تایبەتن بە یاسادانان و کە لە دەرەوەى دەسەڵاتە دیاریکراوەکانى حکومەتى یەکگرتوودان، ڕێککەوتنامە لەگەڵ دەوڵەتانى بیانیدا ببەستێت، بەڵام بەرەزامەندبوونى حکومەتى یەکگرتوو کە بۆى نییە بە بێ هۆیەکى یاسایى ڕەوا، دژى بەستنیان بوەستێت.

ماددەى دە:

مافێکى بنەڕەتى و دەستوورى هەرێمى کوردستانە کە:

یەکەم: هەرێمى کوردستان بەشێکى دادوەرانەى لە داهاتەکانى حکومەتى یەکگرتوو، بە پێى پرنسیپى هاوتایى و هاوڕێژەیى دانیشتوانى و ڕەچاوکردنى ئەو وێرانکاری و سووتاندن و بێبەشکردنەى لەو داهاتانە بە درێژایى حوکمى رژێمە ڕابوردووەکانى عێراق، وەربگرێت.

دووەم: بەشداریکردنى هەرێم لە پایە و فەرمانبەرایەتى ناو دەزگاکانى حکومەتى یەکگرتوو، دەبێ بە هاوتایى و هاوڕێژەیى بێت.

سێیەم: پایەى بەرپرسیارەتیی تایبەت بە دەزگاکانى حکومەتى یەکگرتوو لە هەرێمى کوردستاندا، دەبێ بە هاوڵاتیانى هەرێم بسپێردرێن.

ماددەى یازدە:

شارى هەولێر، پایتەختى هەرێمى کوردستانە، پەرلەمانى هەرێم سەرپشکە لەوەى شارێکى دیکەى هەریم بکاتە پایتەخت.

ماددەى دوازدە:

یەکەم: هەرێمى کوردستان ئاڵاى تایبەتى خۆى هەیە، لەپاڵ ئاڵاى کۆمارى عێراقى یەکگرتوودا هەڵدەکرێ، دروشم و سرود و جەژنى نەتەوەیى (نەورۆز)ى خۆى هەیە، هەموویان بە یاسا ڕێکدەخرێن.

دووەم: ئاڵاى کوردستان لە ڕەنگى سوور ئەوجا سپیى و سەوز پێکدێن و لە ناوەڕاستیا هەتاوێکى بیست و یەک تیشکیى بە ڕەنگى زەرد، بەخۆوە دەگرێت.

سێیەم: مەداڵیا و نیشان و پشووە فەرمیەکان لە هەرێمى کوردستان، یاسا ڕێکیان دەخات.

ماددەى سێزدە:

هەرێمى کوردستان هێزى پێشمەرگەى بەرگریی هەیە بۆ پاراستنى هەرێم، پێکهاتەو ئەرک و شێوەى ڕێکخستنى، بە یاسا دیارى دەکرێن، میلیشیاى چەکدار لە دەرەوەى یاسادا دروست ناکرێـت.

{پێشنیازى نووسینەوەى ئەم ماددەیە بەم شێوە دەکەم:

یەکەم: هەرێمى کوردستان هێزى پێشمەرگەى هەیە کە هێزێکى بەرگرییە و سنوورەکانى هەرێم دەپارێزێت، پەرلەمانى هەرێمیش ئەرک و پێکهاتەو شێوەى ڕێکخستنى، بە یاسا دیارى دەکات.

دووەم: لە هەرێمى کوردستاندا میلیشیاى چەکدار لە دەرەوەى یاسادا، نابێ و دانامەزرێت.}

ماددەى چواردە:

1- کوردى و عەرەبى، دوو زمانى فەرمین لە هەرێمى کوردستاندا، ئەم دەستوورە مافى هاوڵاتیانى هەرێم لە فێرکردنى رۆڵەکانیان بە زمانى دایک، وەک تورکمانى و سریانى و ئەرمەنى، لە دەزگا حکومیەکانى خوێندندا بەپێى ڕێنماییە پەروەردییەکان، دەستەبەر دەکات.

2- لەپاڵ زمانى کوردى و عەرەبیدا، زمانى تورکمانى و سریانى دوو زمانى فەرمیى دەبن لەو یەکە بەڕێوەبەرایەتییانەى کە زۆرینەى دانیشتوانی پێکدێنن، ئەوەش بە یاسا ڕێکدەخرێت.

3- بۆ دیاریکردنى زمانى فەرمى، ئەگەر دەرفەتى یاسایى بۆ بەکارهێنانى لە هەرێمدا شیاو بوو، پشت بە ماددەى 4ى دەستوورى عێراقى دەبەسترێت.

ماددەى پازدە:

سیستمى ئابوریى ئازاد لە هەرێمى کوردستاندا پەیڕەو دەکڕێت و ڕێگا بە چەوسانەوە و قۆرخکردن نادڕێت و کێبڕکێى ئازادو ڕەواش، دەستەبەر دەکرێت.

ماددەى شازدە:

حکومەتى هەرێم، بە پێى بنەما ئابووریە نوێیەکان، چاکسازى ئابوورى دەگرێتەبەر لەپێناو گەشەپێدان و پێشخستنى ژێرخانى ئابووریى هەرێم و هاندانى وەبەرهێنان وخستنەگەڕى سەرمایە لە هەموو کەرتە جیاوازەکاندا، ئەمەش بە یاسا ڕێکدەخرێت.

ماددەى حەڤدە:

یەکەم: سامانى گشتى لە هەرێمدا موڵکى گەلى کوردستانە، پاراستن و بەڕێوەبردن و مەرجى بەکارهێنانیان و دەستهەڵگرتن لە بەشێکیان، بە یاسا ڕێکدەخرێن.

دووەم: سامانە سروشتیەکان و ئاوى سەر زەمین و ژێرزەمین و کانزا دەرنەهێنراوەکانى و کانە بەردینەکانى هەریمى کوردستان سامانێکى نەتەوەیین کە پێویستە دەرهێنان و بەڕێوەبردن و چۆنیەتى بەکارهێنیان بە یاسا ڕێکبخرێن، بە مەرجێک ڕەچاوى پاراستنى بەرژەوەندیى نەوەکانى ئێستاو دوارۆژیش بکرێت.

{پێشنیاز دەکەم ئەم ماددەیە بەم شێوەیە بنوسرێتەوە:

یەکەم: سامانە گشتییەکانى هەرێمى کوردستان، لەوانەش سامانە سروشتیەکانى وەک زەوى و دارستان وئاوى سەر زەمین و ژێر زەمین و کانزاکانى ژێر خاکەکەى، موڵکى خەڵکى کوردستانە.

دووەم: پاراستن و شێوەى بەڕێوبردن ودەستهەڵگرتن لە بەشێکیان، بە یاسا دیارى دەکرێت، بە مەرجێک ڕەچاوى پاراستنى بەرژەوەندیى نەوەکانى ئێستاو دوارۆژیش بکرێت.

سێەم: پاراستنى سامانى هەرێمى کوردستان و ئاگاداریکردنیان ئەرکى حکومەت و خەڵکەکەیەتى.}



دەروازەى دووەم

بەشى یەکەم

مافە مەدەنى و سیاسیەکان

ماددەى هەژدە:

هاوڵاتیان لە ڕاست یاسادا، لە ماف و ئەرکدا یەکسانن و جیاوازى لە نێویان بە هۆى نێرومێیى، رەگەز، ڕەنگ، زمان، پلەى کۆمەڵایەتى، ئایین، ئایینزا، بارى ئابوورى، بارى کۆمەڵایەتی یان سیاسیى و هزریی، ناکرێت.

ماددەى نۆزدە:

هەموو کەسێک مافى ژیانى بە ئازادى و ئاسودەیى بۆ دەستەبەردەکرێت، کەسێک لەم مافەى یان لە بەشێکیان بێبەش یان سنووردار ناکرێت، مەگەر بە پێى یاسا و بە بڕیارى لایەنێکى دادوەرى تایبەتمەند بێت.

ماددەى بیست:

ڕەخساندنى دەرفەت بە یەکسانیى بۆ هەموو هاوڵاتیانى هەرێم مافێکى دەستەبەرکراوە، حکومەتى هەرێم کارڕایى پێویست بۆ دابینکردنیان ئەنجام دەدات.

ماددەى بیستو یەک:

پیاوو ژن یەکسانن، ڕێگاش بە جیاوازیکردن دژی ئافرەت نادرێت، حکومەتى هەرێمیش هەموو ئەو مافە مەدەنى و سیاسیانەى لەم دەستوورە و لەو پەیماننامە و ڕێککەوتنامە نێودەوڵەتیانەدا کە دەوڵەتى عێراق پەسەندیکردوون، دەستەبەریان دەکات، هەروەسا هەر جۆرە کۆسپ و بەربەستێک لە بەردەم یەکسانیان لە بەشداریى لە ژیانى کۆمەڵایەتیى و ڕۆشنبیریى و ئابوریى و سیاسیدا دادەنرێن، دەبێ نەیهێڵێت.

ماددەى بیستو دوو:

یەکەم: حکومەتى هەرێم، بە بێ جیاوازی، مافى خوێندن بۆ هەموو هاوڵاتییەک دەستەبەر دەکات. قۆناغى خوێندنى سەرەتایی بە َتۆبزى دەبێت و حکومەتى هەرێم پابەندیى خۆى بە نەهێشتنى نەخوێندەوارى لەنێو سەرجەم تەمەنە جیاوازەکاندا، بە نێرو مێوە، دەردەبڕێت.

دووەم: حکومەتى هەرێم خوێندن بە خۆڕایى لە هەموو قۆناغەکانى سەرەتایى و ناوەندیى و ئامادەیى و لە زانکۆ و خوێندنە پیشەیى و تەکنیکیەکاندا، دابیندەکات و پابەندیش دەبێت بە گەشەپێدان و هاندانى توێژینەوەى زانستى، بۆ مەبەستى ئاشتیانە و مەدەنییانە، هاوکات چاودێرى سەرکەوتن و نوێکاریى و داهێنان و هەموو شێوازێکى لێوەشاوەیى، دەکات.

سێیەم: خوێندنى تایبەتى و ئەهلى، بە یاسا ڕێکدەخرێت.

{چاکترە ئەم بڕگەیە بەم شێوە بنوسرێتەوە:

یەکەم: پەروەردەو خوێندن، لە قۆناغە جیاوازەکاندا، مافى ڕەواى هەموو هاوڵاتیانە بەبێ جیاوازیى لە نێوان نێرو مێدا و لە قۆناغى خوێندنى سەرەتاییشدا بە تۆپزیى دەبێت، کە حکومەتى هەرێم دەستەبەری دەکات.

دووەم: نەهێشتنى نەخوێندەوارى لە نێو گەورەو بچوک و نێرو مێدا، ئەرکى حکومەتى هەرێمە.

سێیەم: پەروەردەو فێرکردنى تایبەتى و ناحکومى، بە قانوون ڕێکدەخرێت.}

ماددەى بیستو سێ:

یەکەم: هاوڵاتیانى هەرێم راستەوخۆ یان لە ڕێى نوێنەرە هەڵبژێردراوەکانیانەوە، مافى بەشداریکردنیان لە بەڕێوەبردنى کاروبارى گشتى بە شێوەیەکى ئازادانە هەیە، هەروەسا مافى بەشداریکردنیان لە هەڵبژاردنى گشتی و ڕێفەرەندۆم وهەڵبژاردنى ئەنجومەنى خۆجەیى و شارەوانی و دەستە ئەهلیەکاندا هەیە، لەگەڵ وەرگرتنى پۆستى گشتى بە یەکسانى و بە پێى ئەو مەرجانەى یاسا دەستنیشانیان دەکات و لەسەر بنەماى رەخساندنى هەلى یەکسان.

{پێشنیازمان: یەکەم: هاوڵاتیان دەتوانن، ڕاستەوخۆ یان لە ڕێگاى نوێنەرانیانەوە، ئازادانە بەشدارى لە بەڕێوەبردنى کاروبارى گشتى بکەن، هەروەسا دەتوانن بەشداری لە هەڵبژاردنە گشتیەکان و ڕێفەراندۆم و هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکان و شارەوانیەکان بکەن، لەگەڵ وەرگرتنى پۆستى گشتى بە پێى ئەو مەرجانەى یاسا دیاریان دەکات، ئەویش بەگوێرەى پرنسیپى یەکسانى هەل لە نێو هاوڵاتیاندا.}

دووەم: لە هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێمى کوردستان و ئەنجومەنى خۆجەیى{پارێزگاکان}و شارەوانیەکان دا، بە لاى کەمیەوە رێژەى لە 25 % کورسیەکان بۆ خانمان تەرخان دەکرێن.

ماددەى بیستو چوار:

سزادان کەسییە، ئازادى وئابڕووى مرۆڤ و کەرامەتى، پارێزراو دەبن.

ماددەى بیستو پێنج:

تاوان و سزاکەى، بە پێى دەقێکى یاسایى دیاریدەکرێت، هیچ کارێکیش بەر سزادان ناکەوێت ئەگەر لەکاتى ئەنجامدانیا بەتاوان دانەنرابێت، ناکرێت سزایەکى توندتر لەو سزایەى لەکاتى ئەنجامدانى تاوانەکەدا دیاری کرابوو، بەسەر تۆمەتباردا بدرێت.

ماددەى بیستو شەش:

داواکردنى دادوەریی لەبەردەم دادگاى تایبەتمەندا، مافێکى پارێزراو و دەستەبەرکراوە بۆ هەموو هاوڵاتیان.

ماددەى بیستو حەوت:

گومان لێکراو بێتاوانە تا ئەو کاتەى لە دادگایکردنێکى ڕەواى یاساییدا، تاوانەکەى دەسەلمێنرێت.

ماددەى بیستو هەشت:

مافى داکۆکیکردن لەخۆ پیرۆزە و لە هەموو قۆناغەکانى لێکۆڵنەوەو دادگاییکردندا، بە پێى یاسا دەستەبەر دەکرێت.

ماددەى بیستو نۆ:

هەموو کەسێک لەکاتى دادوەریکردن و بەڕێوەچوونى کاروبارى بەڕێوەبردندا، مافى ئەوەى هەیە بە ڕەوایى رەفتارى لەگەڵدا بکرێت و ڕێگە بە ڕەفتارى خراپ یان بەکارهێنانى ئەشکەنجەى جەستەیى، دەروونى، یان هەڵسوکەوتى نامرۆڤانە، نەدرێت. دانپێدانانى بە تۆپزیى یان بە هەرەشە یان بە هۆى ئەشکەنجەدانەوە یان بەڵێن پێدان وتۆقاندن، بە هەند وەرناگیرێت، زیانلێکەوتوو دەتوانێت داواى قەرەبووکردنەوەى ئەو زیانە جەستەیى و دەروونییەى لێیکەوتووە بکات، کە رادەکەى بە پێى یاسا دیاری دەکرێت.

ماددەى سى:

یاسا کاریگەرێتى بۆ پێشووتر نییە، ئەگەر دەقێکى یاسایى نەبێت، بەڵام ئەم هەڵاوێردیە لەو یاسایانەى تایبەتن بە باج و فەرمانە(رەسم)، ڕەچاوناکرێت.

ماددەى سیو یەک:

یاساى سزادان کاریگەرى بۆ پێشووتر نابێت، تەنیا مەگەر لە بەرژەوەندى گومانلێکراودا بێت.

ماددەى سیو دوو:

لایەنى لێکۆڵینەوە دۆسیەى لێکۆڵینەوەى سەرەتایى دەبێ بداتە دادوەرى تایبەتمەند لە ماوەیەکدا کە لە بیست وچوار کاتژمێر تێپەرنەکات، لە کاتى دەستگیرکردنى تۆمەتبارەوە، ئەو ماوەیەش لە یەکجار زیاتر درێژ ناکرێتەوە و ئەگەر درێژکرایەوە، بۆ هەمان ئەو ماوە دەبێت.

ماددەى سیو سێ:

یەکەم: کەس دەستگیرناکرێت و کەسیش بەبێ فەرمانى لایەنێکى دادوەریى تایبەتمەند، دەستگیر یان بەند یان زیندانى ناکرێت، ئەوەش بە گوێرەى یاسا.

دووەم: دەستگیرکردن یان بەند یان زیندانیکردن لە دەرەوەى ئەو جێگایانەى بە پێى یاسا بۆ ئەو مەبەستە دیاریکراون، قەدەغەیە، بارى تەندروستى و کۆمەڵایەتیى لەو جێگایانەى بۆ ئەو مەبەستە دیاریکراون، لەلایەن دەزگاى تایبەتى حکومەتییەوە چاودێرى دەکرێن.

ماددەى سیو چوار:

دادگا لەسەر خەرجى حکومەت، لە هەردوو قۆناغى لێکۆڵینەوەو دادگاییکردندا، پارێزەرێک بۆ بەرگریکردن لە تۆمەتبار بە ئەنجامدانى تاوان یان کەتن، دادەنێ، ئەگەر پارێزەرى نەبێ بەرگری لێبکات.

ماددەى سیو پێنج:

یەکەم : نیشینگەو ماڵ و ئەو شوێنانەى هاوشێوەى ئەون، رێزیان لێدەگیرێت ، پێشێلکردن یان چوونەناو یان پشکنین یان چاودێریکردنیان دروست نییە، تەنیا لەو حاڵەتانەدا نەبێت کە یاسا دیاریکردوون.

دووەم : کەسێک یان شتومەکەکەى ناپشکێنرێت، ئەگەر بە یاسا نەبێت.

ماددەى سیو شەش:

ئەو کەسەى دەستگیر دەکرێت دەستبەجێ دەبێ لە هۆکارى دەستگیرکردنەکەى ئاگاداربکرێتەوە، هەروەسا لەو تۆمەتەى خراوەتە پاڵى.

ماددەى سیو حەوت:

زیندانى نابێ بە هۆى ڕەگەزى، نێرومێیى، ڕەنگى، ئاینى، بیروبۆچوونى سیاسیى، بنەچەى نەتەوەیى یان کۆمەڵایەتیى، سامانى، جێگاى لە دایکبوونى یان هەر هۆیەکى دیکە، هەڵسوکەوتى جیاوازى لەگەڵدا بکرێت.

ماددەى سیو هەشت:

ڕێز لە باوەڕى ئایینیى ویندانى و پرنسیپى ڕەوشتیى ئەو پێکهاتەى لێوەى هاتووە، دەبێ بگیرێت.

ماددەى سیو نۆ:

پێشکەشکردنى داواکارى و سکاڵا بە دەزگاکانى هەرێم مافێکى ڕەواى هاوڵاتیانە و پێویستە دەسەڵاتداران لە ماوەیەکدا کە لە پانزە رۆژ تێپەرنەکات، بڕیاری لەسەر بدرێت. لەحاڵەتى وەرنەگرتنى لەبەر هەر هۆیەک بێت، یان بڕیارنەدان لەو ماوەیەدا بە بێ بیانویەکى ڕەوا، ئەو دەزگایە بەرپرس دەبێت.

ماددەى چل:

پەنابەرى سیاسیى بە تۆپزیى نادرێتەوە بەو وڵاتەى لێوەى هەڵاتووە.

ماددەى چلو یەک:

یارمەتیدانى خێزانى شەهیدانى بزوتنەوەى رزگاریخوازى گەلى کوردستان و پێشمەرگەو کەسوکارى قوربانیانى ئەنفال و کیمیاباران و ئەو کەسانەى بە هۆیەوە تووشى نەخۆشى و دەردى درێژخایەن بوون، ئەرکێکى دەستەبەرکراوى حکومەتى هەرێمى کوردستانە.

ماددەى چلو دوو:

ڕێگە بە هیچ گروپێک یان رێبازێک نادرێت بیرى شۆڤینى یان فاشیى یان رەگەزپەرستیى یان تێرۆریستیى یان بە کافرکردن یان پاکتاوى نەژادیى یان تایفەگەریى بگرێتەبەر، هەروەسا هاندەر یان ڕێگا خۆشکەرییان بۆ بکات، یان بە شکۆمەندییەوە تەماشایان بکات یان پرۆپاگەندە یان پاساویان بۆ بهێنێتەوە، دەزگاکانى هەرێمیش پابەند دەبن بە بەرەنگاربوونەوەى تێرۆر بە هەموو شێوەکانیانەوە و ڕێگا دەگرن لەوەى خاکى هەرێم بارەگایان یان ڕێگەى پەڕینەوەیان یان گۆرەپانی چاڵاکیان بێت.

بەشى دووەم

مافە ئابوورى و کۆمەڵایەتى و کەلتووریەریەکان

ماددەى چلو سێ:

کارکردن مافى هەموو هاوڵاتییەکە و پێویستە هۆى بژێوى بۆ دەستبەربکرێت بە دیاریکردنى ئەو کارەى خۆى دەیەوێ بیکات.

مادەى چلو چوار:

دابینکردنى بەرنامەى ئاراستەکردن و ڕاهێنانى هونەریى و پیشەیى بۆ پەیداکردنى دەرفەتى کار، ئەرکى حکومەتى هەرێمە.

ماددەى چلو پێنج:

کرێکار مافى کرێى یەکسانى بەرامبەر بە کارى یەکسان هەیە. بە یاساش پەیوەندى نێوان کرێکارو خاوەنکار لەسەر بنەماى ئابوورى ڕێکدەخرێت و رێساى دادوەرى کۆمەڵایەتى دەبێ بۆ پاراستنى کرێکار لە چەوساندنەوە ڕەچاوبکرێت.

ماددەى چلو شەش:

کرێکار و کارمەندان مافى یەکسانیان لە بەدەستهێنانى هەل و دەرفەتى بەرزبوونەوە بۆ پلەى باڵاترو گونجاو هەیە، بێگوێدانە هیچ شتێک جگە لە ڕەچاوکردنى ساڵانى خزمەت و توانایى کەسەکە نەبێت.

ماددەى چلو حەوت:

حکومەتى هەرێم مافى دامەزراندنى سەندیکاو یەکێتییە پیشەییەکان و چوونەپاڵیان بەشێوەیەکى ئازادانە دەستەبەر دەکات، ئەمەش بە یاسا ڕێکدەخرێت.

ماددەى چلو هەشت:

موڵکداریەتى تایبەتیى پارێزراوە، تەنها بە مەبەستى سوودى گشتى و بە قەرەبووکردنەوەیەکى دادوەرانەى خێرا نەبێت دەستى بەسەردا ناگیرێ، جا بەر لەدەستبەرداربونى لە موڵکەکەى یان لەکاتى دەست بەسەرگرتنیا دەبێ قەرەبووکردنەوەکەى پێ بدرێت، ئەوەش بە یاسا ڕێکدەخرێت.

ماددەى چلو نۆ:

خێزان یەکەى کۆمەڵایەتى ئاسایى و بنچینەیى کۆمەڵگەیە، حکومەت و کۆمەڵگەش دەبێت پارێزگارى لێبکەن بۆیە:

یەکەم: هاوسەرێتى بە رەزامەندیى تەواوى هەردوولاوە دەبەسترێت و تۆپزیى و ناچارکردنى تێدانابێت.

دووەم: حکومەت پاراستنى دایکایەتى و منداڵێتى و پیرێتى لە ئەستۆ دەگرێت و ئەنجومەنێکى راوێژکارى بۆ کاروبارى خێزان دادەمزرێنێ.

سێیەم: مندالڕ مافى پەروەردە و چاودێریکردن و فێرکردنى بەسەر باوک و دایکییەوە هەیە، باوک و دایکیش مافى رێزلێگیران و چاودێریان بەسەر منداڵەکانیانەوە هەیە، بەتایبەتى لەحاڵەتى دەستکورتى و پەککەوتەیى و پیربووندا.

چوارەم: چەوساندنەوەى مندالڕ لە ڕووى ئابوورییەوە قەدەغەیە، حکومەتى هەرێم کارڕایى و ڕێوشوێنى پێویست بۆ پارێزگاریکردنیان دەگرێتەبەر.

پێنجەم: هەموو شێوەیەکى جیاوازیى و توندتیژیى و لەوتاندن لە ناو کۆمەلڕ و قوتابخانە و خێزاندا قەدەغەیە.

شەشەم: دامەزراندنى خانەى تایبەت بە چاودێریکردن و پاراستنى ئەو ئافرەتانەى بەهۆکارى کۆمەڵایەتییەوە ئارامى خێزانیان لەدەستداوە، بە حکومەت دەسپێردرێت.

{خێزان لە کۆمەڵدا یەکەى کۆمەڵایەتى ئاسایى و بنەڕەتییە و لە لایەن کۆمەڵ و حکومەتى هەرێمەوە مافى پاریزگاریکردنى هەیە. بۆیە:

یەکەم: هاوسەریەتى بە قایلبوونى تەواوى هەردوولاوە بەندە و ناچارکردنى تێدا نییە.

دووەم: حکومەتى هەرێم دایکایەتى و منداڵێتى و پیرێتى دەپارێزێت و ئەنجومەنێکى راوێژکارى بۆ کاروبارى خێزان دادەمزرێنێ.

سێیەم: مندالڕ مافى پەروەردە و چاودێریکردن و فێرکردنى بەسەر باوک و دایکییەوە هەیە، باوک و دایکیش مافى رێزلێگیران و چاودێریان بەسەر منداڵەکانیانەوە هەیە، بەتایبەتى لەکاتى پێویستیى و پەککەوتەیى و پیرێتییان دا.

چوارەم: چەوسانەوەى مندالڕ لە ڕووى ئابوورییەوە قەدەغەیە و کارڕایى پارێزگاریکردنیشیان بە حکومەتى هەرێم دەسپێردرێ.

پێنجەم: هەمووجۆرە جیاوازیکردن و توندتیژیى و لەوتاندن لە ناو کۆمەلڕ و قوتابخانە وخێزاندا قەدەغەیە.

شەشەم: دامەەزراندنى خانەى تایبەت بە چاودێریکردن و پاراستنى ئەو ئافرەتانەى بەهۆکارى کۆمەڵایەتییەوە ئارامى خێزانیان لەدەستداوە، بە حکومەت دەسپێردرێ}.

ماددەى پەنجا:

هەموو هاووڵاتییەک مافى چاودێریى تەندروستى هەیە، شێوازى پارێزگارى و چارەسەرکردنى، حکومەتى هەرێم دەستەبەری دەکات، بەگوێرەى تواناشى ژیانى ئەو کەسانە دابین دەکات کە بە هۆی بارودۆخێکەوە کە لە دەستخۆیاندا نەبووە، بەتایبەتى لە حاڵەتى نەخۆشى و پەککەوتەیى و پیرێتى و بێوەژنی کە بووەتە هۆى ئەوە سەرچاوەى بژێوییان لەدەستبدەن.

ماددەى پەنجاو یەک:

یەکەم: حکومەتى هەرێم پابەندە بە پاراستنى تەندروستى گشتى و بە دروستکردنى نەخۆشخانە و دامەزراوە تەندروستیەکان و خانەى چاودێرى کۆمەڵایەتیى بۆ پیران، شێوازى خۆپاراستن و چارەسەرکردنیش دەستەبەر دەکات.

دووەم: تاکەکەس و دەزگا ئەهلییەکان دەتوانن نەخۆشخانە وخانەى چارەسەریى تایبەت دروستبکەن لە ژێر چاودێرى دەسەڵاتە تایبەتمەندەکانى حکومەتى هەرێمدا، ئەوەش بە یاسا ڕێکدەخرێت.

ماددەى پەنجاو دوو:

یەکەم: کەمئەندام مافى خۆیەتى کە رێز لە مرۆڤبوونى بگیرێت، هەروەسا هەرچییەک هۆى کەمئەندامبوونى بێت و لەهەر ئاستێکدا بێت، هەمان ئەو مافە بنەڕەتییانەى هاوڵاتیانى هاوتەمەنى ئەو هەیانە، ئەویش دەیبێت و مافى خۆیەتى ژیانێکى شایستە و ئاسایى بەسەربەرێت.

دووەم: کەمئەندام مافى چارسەرکردنى پزیشکى و دەروونى و فێربوون و دامەزراندن و سوودوەرگرتن لە ئەندامى دروستکراو و ئامێرى توانابەخش و هەموو ئەوشتانەى هەیە، کە گەشە بەتواناو لێهاتوێتى دەدەن تا تیکەلڕ بە کۆمەڵگەى بکاتەوە.

سێیەم: لە سەرجەم قۆناغەکانى پلاندانانى ئابوورى و کۆمەڵایەتیدا، پێداویستیە تایبەتیەکانى کەمئەندام دەبێت لەبەرچاوبگیرێت.

چوارەم: پێویستە کەمئەندام لە چەوسانەوەوە یان لە مامەڵەیەکى دیکەى دى کە ترسى لەوتاندنەوەى کەمئەندامى تێدا بەدى بکرێت، یان لە شکۆداریەتى کەمبکاتەوە، بپارێزرێت.

پێنجەم: بایەخدان بە زمانى ئاماژە و نووسین بە ڕێگەى "برێل" بۆ ئەوکەسانەى بەهۆى کەمئەندامیەتیى لەشییەوە پێویستیان پێیەتى، حکومەتى هەرێم پێداویستیەکانى دابین دەکات.

ماددەى پەنجاو سێ:

چاودێرى زانکۆکانى کوردستان و پارێزگارى حەرەمیان و پێگەى کەسایەتییان لە چوارچێوەى یاسادا، لە ئەستۆى حکومەتى هەرێمە.

ماددەى پەنجاو چوار:

یەکەم: چاودێریکردنى زانست و ئەدەب و هونەر و هاندانى توێژینەوەى زانستیانە لە ئەستۆى حکومەتى هەرێمدا دەبێت.

دووەم: هەموو کەسێک مافى خۆیەتى بەشدارى لە ژیانى رۆشنبیریدا بکات و سوود لە پێشکەوتنە زانستییەکان و جێبەجێکردنیان وەربگرێت و بۆ بەرژەوەندى ماددیى و مەعنەویى هەر کاریگەریێکى زانستیى یان هونەرى یان ئەدەبى خۆى، سوود لە پارێزگارییە یاساییەکان وەربگرێت.

سێیەم: هەموو کەسێک مافى خۆیەتى لێکۆڵینەوەى زانستیانە و چالاکى داهێنەرانەى ئازادانەى هەبێت.

چوارەم: پارێزگاریکردن لە مافى موڵکداریەتى داهێنان و نەخشەسازى و نموونە و نیشانەى تۆمارکراو و ناوى بازرگانى و مافە لێکەوتووەکانى کارە ئەدەبى و هونەریى و زانستییەکان، ئەرکى حکومەتى هەرێمە.

ماددەى پەنجاو پێنج:

حکومەتى هەرێمى کوردستان چاودێرى تازەپێگەیشتوان و لاوانى بەرەوڕوو دەبێتەوە، ئەویش بەوەى کە:

یەکەم: لەچەوسانەوە و لە تاوان بیانپارێزێت.

دووەم: گەشەپێدانى توانایان لە گشت بوارەکاندا و پەرەپێدان و سافکردنى لێهاتوێتیان و هاندانى چالاکییان، بدات.

سێیەم: بە شێوازێکى پەروەردەیی ئامادەبکرێن و بەها رەوشتیى و نیشتمانیە رەسەنەکانیان تێدا پتەوکرێت و گیانى دەستپێشخەرى و وشیاریان بە کەلتوورى مێژوویى و تێکۆشان و مرۆیانەى نەتەوەکەیان تیادا، تۆوبکرێت.

چوارەم: بوار لەبەردەمیاندا بڕەخسێنرآ تا بەهرەکانیان لە بەشداریکردنى پرۆژەى پەڕەپێدانى ئابووریى و کۆمەڵایەتیى و رۆشنبیریدا، بەگەڕخرێت.

پێنجەم: دانانى بەرنامەو پلان تا بەرپرسیاریەتى بگرنە دەست و ڕۆڵى خۆشیان لە کۆمەڵگەدا بگێڕن.

شەشەم: هاندانى دەستپێشخەرییە تاکە کەسى و کۆییەکانیان و بایەخدان بە داهێنەرییەکانیان و دامەزراندنى بنکەى پێویست بۆ چاودێری و پشتگیریکردنى ماددى و مەعنەوییان بدرێت.

حەوتەم: هاندانى گیانى هاریکاریى و هەرەوەزیى و پەیڕەوکردنى دیموکراسییانە لە نێویاندا و ئامادەکردنى هۆکارەکانى سوودوەرگرتن لە کاتى بەتاڵیان بە شێوەیەک کە بەرهەمهێنەر بێت و توانا و شارەزاییان زیاتربکات.

ماددەى پەنجاو شەش:

وەرزشکردن مافى هەموو هاووڵاتییەکەو دەبآ حکومەتى هەرێم هانى چالاکییە وەرزشییەکان بدات و پێداویستییەکانی دابین بکات.

ماددەى پەنجاو حەوت:

یەکەم: پارێزگاریکردنى ژینگە (زەوى، ئاو، هەوا، رووەک و زیندەوەران) بەرپرسیاریەتى هەموو کەسێک و کەسە مەعنەوییەکانە، ئەوەى زیان بەهەر یەکە لەوانە بگەیەنێت، بەرپرسیار دەبێت لە چاکردنەوەى، جگە لەبەرپرسیارێتى سزاییانە بەپێى یاسا.

دووەم: هاووڵاتى مافى بنەڕەتى لە ئازادى و یەکسانیدا و لە بارودۆخێکى بژێویى گونجاو و کەشێکى کۆمەڵایەتى و ئابووریی ئەوتۆدا هەیە کە ژیانێکى شەرەفمەندانە و خۆشگوزەرانى بۆ دابین بکات، بۆیە پێویستە ژینگە بپارێزى و بەشدارى بکات لە چاککردنى لە بۆ بەرژەوەندى نەوەى ئێستاو ئاییندەش.

{دووەم: هاووڵاتى مافى لە ئازادى و یەکسانى لە بارودۆخى ژیانێکى گونجاو و کەشێکى کۆمەڵایەتیى و ئابووریدا هەیە کە ژیانێکى شکۆمەندانەو خۆشیى بۆ بڕەخسێنرآ، بۆیە پاراستنى ژینگە و چاککردنى لە بەرژەوەندى نەوەى ئێستاو ئایندەدایە و ئەرکى هەموولایەکە}.

سێیەم: چارەسەرکردنى سەرچاوەکانى پیسکردنى ژینگە و کەمکردنەوەیان لە ئەستۆى حکومەتى هەرێمە، لەو پێناوەدا دەبێت هەوڵى پەڕەپێدانى دارستان و پاراستن و بەرفراوانکردنیان بدات و کار بۆ دروستکردنى ناوچە و پشتێنەى سەوزى ناو شار و دەوروبەری شارەکان بدات و بیانپارێزآ و پەرەشیان پێبدات، لەگەل فراوانکردنى باخچە گشتیەکان و پارکى سروشتى بۆ پاراستنى ژیانى دەشت ودەرى زیندەوەرو ڕێگەنەدان بە دروستکردنى خانووبەرە وکارگەو بەکارهێنانى ئامێروکەرەستەى گەورە لەو پارکە سروشتیانەدا، ئەمەش بە یاسا ڕێکدەخرێت.

{سێیەم: چارەسەرى سەرچاوەکانى پیسکردنى ژینگە و کەمکردنەوەى لە ئەستۆى حکومەتى هەرێمدایە، بۆ ئەو مەبەستە دەبێ هەوڵى پەرەپێدانى دارستان و پارێزگاریکردن و بەرینکردنى پانتاییەکانى بدات و ناوچە و پشتێنە سەوزەکانى ناو شارو دەوروبەریان بپارێزآ و پەرەیان پێبدات و پارکى سروشتى فراوان لە هەندێ ناوچەکانى کوردستان، بۆ پاراستنى ژینگەو سروشت و ئاژەلڕ و باڵندەى کێوى، دروست بکات و ڕێگا نەدات بە دروستکردنى خانووبەرەو کارگەو بەکارهێنانى ئامێرو کەرەستەى زڵ لەو پارکە سروشتیانەدا، ئەمەش بە یاسا ڕێکدەخرێت.}

ماددەى پەنجاو هەشت:

حکومەتى هەرێم کارڕایى پێویست بۆ کاربەران(موستەهلیک)، بە هاندان و هاوکاریکردنیان و داکۆکیکردن لە مافەکانیان بەدانانى شێوازى یاسایى بۆ دامەزراندنى ڕێکخراو وکۆمەڵەى تایبەتمەند، دابیندەکات.

بەشى سێیەم

ئازادییەکان

ماددەى پەنجاو نۆ:

هەموو کەسێک مافى ئازادیى ڕادەربڕینى هەیە.

ماددەى شەست:

حکومەتى هەرێم ئازادى بڵاوکردنەوەو چاپ و رۆژنامەگەرى و مافى کۆبوونەوەو خۆپیشاندان و مانگرتنى ئاشتییانە دەستەبەر دەکات، بە یاساش ڕێک دەخرێن.

ماددەى شەستو یەک:

پەێوەندیکردنى ئازادانەو نامەگۆڕینەوە بە پۆست و بروسکە و تەلەفۆن و نامەى ئەلیکترۆنى و ئەوانى تر دەستەبەرکراوە و نابێت چاودێری بکرێن یان گوێیان لێبگیرێت یان ئاشکرا بکرێن، تەنیا لەبەر پێویستییەکى یاسایى یان ئاسایشی نەبێت، ئەویش بە بڕیارێکى دادوەری.

ماددەى شەستو دوو:

هاووڵاتیانى کوردستان لە سەفەرکردن یان نیشتەجێبوون لە دەرەوەى هەرێم و گەڕانەوەیان، ئازادن.

ماددەى شەستو سێ :

هەر کەسێک بەشێوەیەکى یاسایى لە هەرێمدا بێ مافى هاتوچۆکردنى بە شێوەیەکى ئازادانە هەیە و لە دیاریکردنى شوێنى نیشتەجێبوونیشدا ئازادە و ناشبێت کۆسپ لەڕێى ئەم مافەدا دابنرێت، تەنیا لەبەر پێویستى پاراستنى ئاسایشى نەتەوەیى یان پەیڕەوى گشتى یان تەندروستى گشتى یان ماف و ئازادى کەسانى دیکە نەبآ، ئەوەش بەپێى یاسا

ماددەى شەستو چوار:

حکومەتى هەرێم پابەندە بە پتەوکردنى رۆڵى دامەزراوەکانى کۆمەڵگاى مەدەنی و پشتگیریکردنیان و پەڕەپێدانیان و پاراستنى سەربەخۆییان لە پێناو بەدیهێنانى ئامانجەکانیان، ئەوەش بە یاسا ڕێکدەخرێت.

ماددەى شەستو پێنج:

ئایین بەزۆر نییە، هەموو کەسێک ئازادیى بیرو ئایین و باوەڕى هەیە و حکومەتى هەرێم پابەندە بەوەى ئازادیى هاووڵاتیانى کوردستان، بە موسوڵمان و مەسیحى و ئێزیدى و ئەوانی دیکەوە، لە پەرستن و ئەرک و ڕێوڕەسمە ئاینییەکانیان بۆ دابینبکات و رێزیش لە مزگەوت و کەنیسە و جێگا پەرستگاکانى دیکە بگرێت و پەڕەیان پێ بدات.

ماددەى شەستو شەش:

ڕێگە بە هیچ شێوە بێگارییەک یان کارپێکردنى زۆرەملێیانە یان دەرکردنى بەزۆر نادرێت و نابێت پەناشى بۆ ببرێت:

یەکەم: وەک شێوەیەک بۆ ناچارکردن، یان ئاراستەکردنێکى سیاسی، یان وەک سزایەک لەسەر بیروڕاى سیاسی، یان بیروڕایەک لە ڕووى مەزهەبیەوە پێچەوانەى سیستمى سیاسی یان ئابووریى یان کۆمەڵایەتیى باو بێت، یان دەربڕینى ئەو جۆرە بیروڕایانە بێت.

دووەم: وەک شێوازێک بۆ خڕکردنەوەى هێزى کارکردن و بەکارهێنانى بە مەبەستى بووژاندنەوەى ئابوورى.

سێیەم: وەک سزایەک لەسەر بەشداریکردن لە پارتە سیاسیەکاندا.

چوارەم: وەک شێوازێک بۆ جیاکردنەوەى رەگەزیى یان کۆمەڵایەتیى یان نەتەوەیى یان ئایینى یان مەزهەبیى یان سیاسیى.

ماددەى شەستو حەوت:

یەکەم: ئازادى دامەزراندنى کۆمەڵە و پارتى سیاسی و چوونە ریزیان دەستەبەرکراوەو بە یاسا ڕێکدەخرێت.

دووەم: کەس ناچارناکرێت بچێتە ناو پارتێک یان کۆمەڵەیەک و ناچاریش ناکرێت لە ئەندامیەتییەکەى بەردەوام بێت یان دەستبەرداری بێت.

سێیەم: کۆمەڵەو پارتە سیاسییەکان لە بەڕێوەبردنى پێکهاتەو ڕێکخستنء مافى ئەندامەکانیاندا پابەند دەبن بە پرنسیپەکانى دیمۆکراسیەت.

چوارەم: پارتێکى سیاسیى ناشێ لقى پارتێکى بیانى یان سەر بە بەرژەوەندى و لایەنێکى بیانیی بێت.

پێنجەم: کۆمەڵەو پارتە سیاسیەکان لە بەرنامەو پەیڕەو وشێوەى کارکردنیان پابەند دەبن بە پرنسیپ و ئەو مافە سەرەکییانەى لەم دەستوورەدا هاتوون، هەروەسا پێویستە فرە لایەنى و ڕاى بەرامبەر قبووڵ بکەن و دوور بن لە توندوتیژى.

شەشەم: ڕێگە بە پارت و ڕێکخراو و کۆمەڵە و تاکە کەس نادرێت، لە پێناو بەدیهێنانى دەسکەوتى پارتایەتى یان هەڵبژاردن یان شتی دیکە، ئایین یان بەشێک لە ناوەرۆکى کتێبێکى پیرۆز یان ڕێوڕەسمێکى ئایینى وەک شێوازێک بۆ سووکایەتیکردن بە پێگەى سیاسی یان کۆمەڵایەتى کەسانى دى بەکاربهێنن.

حەوتەم: رێگا بەو کۆمەڵانە نادرێت کە ئامانجیان یان کردەوەکانیان لەگەڵ پرنسیپەکانى یاساکانى سزادان ناگونجێن یان هەڵوێست دژ بە سستمى سیاسى هەرێم وەردەگرن یان دژ بە پێکەوە ژیان و نزیکبوونەوە لە نێو پێکهاتە ئەتنیى و ئایینەکانى گەلى کوردستان بن.

ماددەى شەستو هەشت:

هەموو کەسێک مافى بەشداریکردنى لە کۆبوونەوە و کۆمەڵە ئاشتییەکاندا هەیە و کۆسپیش لەسەر ئەم مافەى دانانرێت، ئەگەر بە یاسا نەبێت.

ماددەى شەستو نۆ:

ئەو بەڵێننامە و پەیماننامە و ئاگادارییە نێودەوڵەتیانەى تایبەتن بە مافى مرۆڤ کە لە لایەن عێراقەوە پەسەند کراون یان پاشتر پەسەندیان دەکات، تەواوکەرى ئەم دەستوورە دەبن.

ماددەى حەفتا:

ئەو بیانیانەى لە هەرێمدان، لە هەموو ئەو ماف و ئازادیانەى لە بەڵێننامە کارپێکراوەکان و پەیماننامە و ڕێککەوتننامە نێودەوڵەتییەکان کە کۆمارى عێراقى یەکگرتوو وەک لایەنێک پەسەندى کردوون، سوودمەند دەبن، بەڵام ئەو ئەرکانانەى لەوێدا هاتوون لە ئەستۆیان دەبێت.

ماددەى حەفتاو یەک:

کۆتدانان یان سنووردانان بۆ بەکارهێنانى هەر ماف و ئازادییەک کە لەم دەستوورەدا هاتووە، بە یاسا نەبێت دروست نییە، ئەویش بەمەرجێک ئەو کۆت و سنووردانانە کار نەکاتە سەر گەوهەرى ماف یان ئەو ئازادیە کە کۆمەڵگەێکى بنیاتنراو لەسەر بنەماى دیموکراسیى و شکۆمەندیى و یەکسانى و ئازادى دادوەرانە، قبووڵى بکات.

{ئەو ماف و ئازادیانەى لەم دەستوورەدا دەستنیشانکراون ناشێت ڕێگە لە بەکارهێنایان بگیرێ یان سنووردار بکرێن، بە یاسا نەبێت، ئەوەش بە مەرجێک ئەو کۆت و سنووردانانە نەبنە هۆى کەمکردنەوەى ناوەرۆکەکەیان و کۆمەڵگەێکى بنیاتنراو لەسەر بنەماى دیموکراسیەت و شکۆمەندى مرۆڤ و یەکسانى و ئازادى، قبووڵی بکات}.

بەشى چوارەم

ئەرکەکان

ماددەى حەفتاو دوو:

بەرگرى لە نیشتمان و خاکەکەى و پاراستنى دامەزراوە دەستووریەکانى و پتەوکردنى یەکیەتى نیشتمانى و پابەندبوون بە پرنسیپە بەرزەکانى خەباتى گەلى کوردستان لە پێناو ئازادى و دیموکراسیدا، ئەرکێکى پیرۆزى هەموو هاوڵاتییەکە.

ماددەى حەفتاو سێ:

پابەندبوون بە دەستوورو یاساکان و ڕەچاوکردنى پەیڕەوى گشتى ئەرکی هەموو هاوڵاتیانى کوردستانە.

ماددەى حەفتاو چوار:

رێزگرتن لە سەرکردەو سیمبۆلەکانى بزوتنەوەى رزگاریخوازى کوردى و شۆرش و شەهیدەکانى و شکۆمەندیى کەسوکاریان و پێشمەرگە دێرینەکان و ئەو تێکۆشەرانەى بەشداریان تێداکردوون، ئەرکى پیرۆزى حکومەت و هاوڵاتیانى کوردستانە.

ماددەى حەفتاو پێنج:

پاراستن و پارێزگاریکردنى سامانى گشتى و رێزگرتن لە مافى موڵکداریەتى خەڵکانى دى ئەرکى هەموو هاوڵاتییەکە.

ماددەى حەفتاو شەش:

هەموو کەسێک دەبێت بەشدارى لە خەرجى گشتى بکات، بەدانى باج و فەرمانە(رەسم)بەو شێوەى یاسا دیاریدەکات.

ماددەى حەفتاو حەوت:

هەر کەسێک پایەو ئەرکێکى فەرمى یان خزمەتێکى گشتى پێدەسپێردرێ، دەبێت بە چاکى و پاکى و شەرەفەوە بەجێی بگەێنێ.

دەروازەى سێیەم

دەسەڵاتەکانى هەرێمى کوردستان - عێراق

ماددەى حەفتاو هەشت:

دەسەڵاتەکانى هەرێمى کوردستان - عێراق ئەمانەن:

یەکەم: دەسەڵاتى یاسادانان (پەرلەمانى کوردستان)

دووەم: دەسەڵاتى جێبەجێکردن( ڕاپەڕاندن ).

سێیەم: دەسەڵاتى دادوەرى.

بەشى یەکەم

دەسەڵاتى یاسادانان

(پەرلەمانى کوردستان)

ماددەى حەفتاو نۆ:

پەرلەمانى کوردستان دەسەڵاتى یاسادانەرە لە هەرێمداو ژێدەرى(مەرجعى) بڕیاردانە لەسەر کێشە چارەنووسسازەکانى گەلى هەرێمى کوردستان، ئەندامانى پەرلەمان نوێنەرانى گەلن و بە دەنگدانێکى گشتى و نهێنى راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن.

ماددەى هەشتا:

یەکەم: شێوەى هەڵبژاردنى ئەندامانى پەڕلەمانى کوردستان – عێراق و چۆنیەتى بەڕێوەچوونى و دیاریکردنى کاتەکەى و رێژەى نوێنەرایەتى لە پەرلەمان و مەرجەکانى دەنگدەرو ئەندامبوون، بە پێى یاسا دیاری دەکرێن.

دووەم: لە پێکهاتەى پەڕلەماندا نوێنەرایەتى دادوەرانە بۆ نەتەوەکانى هەرێمى کوردستان، رەچاودەکرێت.

سێیەم: ئەندامى پەرلەمان نوێنەرایەتى گەلى کوردستانى - عێرا ق بە هەموو پێکهاتەى نەتەوەیی وسیاسى و ئاینى دەکات، بەبێ ڕەچاوکردنى ئینتمای یان ئەو ناوچە هەڵبژاردنەى نوێنەرایەتى دەکات.

ماددەى هەشتاو یەک:

یەکەم: خولى هەڵبژاردنى پەڕلەمان چوار ساڵە و لە رۆژى یەکەمین کۆبوونەوەیەوە دەست پێدەکات.

دووەم: پەرلەمان لەسەر داواى سەرۆکى هەرێم لە ماوەى پانزە ڕۆژ، لە ڕۆژى ڕاگەیاندنى دوا ئەنجامەکانى هەڵبژاردنەکان کۆدەبێتەوە، ئەگەر داواى کۆبوونەوەى لێنەکرا، ئەوا لە کاتژمێرى دوانزەى نیوەڕۆى رۆژى دواتر، خۆى کۆدەبێتەوە.

ماددەى هەشتاو دوو:

پەرلەمان یەکەم دانیشتنى بە سەرۆکایەتى بەتەمەنترین ئەندامى دەبەستێت و بە دەنگدانى نهێنى سەرۆک و جێگرى سەرۆک و سکرتێرى گشتى هەڵدەبژێردرێن.

ماددەى هەشتاو سێ:

ئەندامى پەڕلەمان بەر لە دەست بەکاربوونى ئەم سوێندەى خوارەوە دەخوات:

"سوێند بەخواى گەورە دەخۆم کە بەرژەوەندى گەلى کوردستان و یەکیەتیى و شکۆمەندیى و ماف و ئازادیەکانى هاووڵاتیانى بپارێزم و ئەرکى ئەندامیەتیى بەراستگۆیى و دڵسۆزیی بەجێبگەێنم".

ماددەى هەشتاو چوار:

ئەندامى پەڕلەمان لە رۆژى سوێندخواردنى دەستوورییەوە دەستبەردارى فەرمانەکەى خۆى دەبێت و دەست لە کارەکەى هەڵدەگرێت، بەڵام دواى کۆتایى هاتن بە ماوەى ئەندامبوونى لە پەرلەماندا، مافى گەڕانەوەى بۆ سەرکارى خۆى یان کارێکى نزیک لە کارى جارانى هەیە و ماوەى ئەندامیەتى لە پەرلەماندا بۆ مەبەستى زیادبوونى مووچە و پلەداریى و پێشکەوتن و خانەنشینى، حیساب دەکرێت.

ماددەى هەشتاو پێنج:

ئەندامبوون لە پەرلەمانى هەرێمى کوردستان لەگەڵ ئەندامیەتى لە پەرلەمانى یەکگرتوو یان ئەنجومەنى خۆجەیى یان شارەوانى یان فەرمانبەرایەتى گشتى پێکەوە ناکرێن.

ماددەى هەشتاو شەش:

پەرلەمان لە ساڵێکدا دوو خولى چوارمانگى دەبەستێت و پەیڕەوى ناوخۆى چۆنێتى بەستنى دیارى دەکات و ئەو خولەى کە بودجەى گشتى تیادا دەخرێتە بەرچاو، تا بڕیارى لەسەر نەدرێت کۆتایى نایەت.

ماددەى هەشتاو حەوت:

دەکرآ خولى بەستنى پەرلەمان بەداواى سەرۆکى هەرێم، یان سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیران یان بیستو پێنج ئەندام پەرلەمان بۆ ماوەیەک کە لە سى (30) رۆژ زیاتر نەبێت، درێژبکرێتەوە، تاکو ئەو ئەرکانەى پێویستیان بەماوەکە هەیە، جێبەجێ بکرێن.

ماددەى هەشتاو هەشت:

رێژەى ئامادەبوونى یاسایى(نیساب) لە پەرلەماندا بە ئامادەبوونى زۆرینەى ڕەهاى ئەندامانى پەرلەمان دروست دەبێت و بڕیارەکانى بە دەنگى زۆرینەى ئامادەبووان دەردەچن، ئەگەر دەقێکى پێچەوانە لە یاسادا نەبێت، ئەگەر دەنگەکان یەکسان بوون ئەوا بەو لایەدا دەشکێتەوە کە سەرۆکى پەرلەمان دەنگى پێداوە.

ماددەى هەشتاو نۆ:

(دە) ئەندامى پەرلەمان یان زیاتر دەتوانن پێشنیازى پرۆژەى یاسا یان بڕیار بکەن.

ماددەى نەوەد:

یەکەم: ئەندامى پەرلەمان دەتوانێ پرسیار لە سەرۆک وەزیران و جێگرەکەى و وەزیرەکان سەبارەت بەو کارانەى تایبەتن بە ئەنجومەنى وەزیران یان یەکێک لە وەزارەتەکان بکات، یاساى پەرلەمان و پەیڕەوى ناوخۆ ڕێکی دەخات.

دووەم: (دە) لە ئەندامانى پەرلەمان دەتوانن لەسەرۆک یان لە ئەندامانى ئەنجومەنى وەزیران بپرسنەوە، گوفتوگۆ سەبارەت بەو لێپرسینەوە پاش هەشت رۆژ، لە رۆژى گەیشتنى داواکە بە سەرۆکایەتى ئەنجومەنى وەزیران ئەوجا دەکرێت، ئەگەر لێپرسینەوەکە گەیشتە ڕادەى داواى متمانە کێشانەوە لە سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیران یان وەزیرێک، ئەوا متمانە کێشانەوە لە سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیران بە قایلبوونى دوو لەسەر سێى (2/3) ئەندامانى پەرلەمان دەبێت، بۆ وەزیریش بە زۆرینەى ڕەهاى ئەندامانى پەرلەمان.

ماددەى نەوەدو یەک:

ماف و جیاوک(ئیمتیاز)ەکانى سەرۆکى پەڕلەمان و جێگرەکەى و سکرتێرى گشتى و ئەندامانى پەرلەمان، بە یاسا دیاریدەکرێن.

ماددەى نەوەدو دوو:

یاساى پەرلەمان و پەیڕەوى ناوخۆى، چۆنیەتى کارکردن لە پەرلەمان و بەستنى دانیشتنە ئاسایى و نائاسایەکان وحاڵەتى کۆتایهێنانى ئەندامیەتى و چۆنیەتى پڕکردنەوەى کورسییە بەتاڵەکان، دیاری دەکات.

ماددەى نەوەدو سێ:

پەرلەمان ئەم ئەرکانەى خوارەوە بەجێ دەگەێنێ:

یەکەم: بڕیاردان لەسەر کێشە چارەنوسسازەکانى گەلى کوردستان – عێراق.

دووەم: پەسەندکردنى پێشنیهادى هەموارکردنى دەستوورى هەرێم، بە زۆرینەى دوو لەسەر سێى (2/3) ژمارەى ئەندامانى، بە مەرجێک ئەو هەموارکردنە نەبێتە هۆى کەمکردنەوەى ئەو مافە سەرەکى و ئازادیانە کە لەم دەستوورەدا هاتوون.

سێیەم: 1 - دانانى یاسا بۆ هەرێمى کوردستان و هەموارکردنیان و پوچەڵکردنەوەیان.

2- هەموارکردنى چۆنیەتى پیادەکردنى ئەو یاسا یەکگرتووانەى کە لەدەرەوەى دەسەڵاتە دیاریکراوەکانى(حەسرى) دەسەڵاتە فیدرالیەکاندان.

{ئەگەر ماددەى چوارەمى ئەم پرۆژەیە بەو شێوەى لە بڕگەى (ب) پێشنیازم کردووە کە "ئەو یاسایانەى لەلایەن دەسەڵاتى یەکگرتووەوە دەردەچن لە هەرێمى کوردستان کاریان پێناکرێ تا پەرلەمانى هەرێمى کوردستان پەسەندیان نەکات" پەسەندبکرێت، ئەم بڕگەیە زیاد دەبێت}.

3- دانانى ئەو یاسایانەی کە پێوەندیان بە دەسەڵاتە هاوبەشەکانى نێوان دەسەڵاتەکانى یەکگرتوو(فیدرالى)و دەسەڵاتەکانى هەرێمەوە هەیە.

چوارەم: لادانى سەرۆکى هەرێم یان جێگرەکەى، بە زۆرینەى ڕەهاى دەنگى ئەندامانى پەرلەمان، ئەویش دواى خەتابارکردنى لەلایەن دادگاى دەستوورى کوردستانەوە، لە یەکێک لەم حاڵەتانەى خوارەوەدا:

1. کارکردن بەپێچەوانەى سوێندى دەستووری.
2. پێشێلکردنى دەستوور.
3. ناپاکى(خیانەتى) گەورە.

پێنجەم: بڕوادان بە وەزراەت و ئەندامانى و لێسەندنەوەیان بە زۆرینەى ڕەهاى ئەندامانى پەرلەمان.

شەشەم: بڕیاردان لەسەر سیاسەتە هاوبەشەکانى نێوان حکومەتى هەرێم و حکومەتى یەکگرتوو.

حەوتەم: چاودێریکردنى کارەکانى دەسەڵاتى جێبەجێکردن و لێپێچینەوە لە سەرۆکى ئەنجومەن وەزیران و جێگرەکەى و وەزیرەکان بە پێى یاساو پەیڕەوی ناوخۆى.

هەشتەم: پەسەندکردنى بودجەى گشتى هەرێمى کوردستان و حسابە کۆتاییەکانى و بڕیارى راگوێزان لە نێو بەشەکانی بودجەو پەسەندکردنى هەر خەرجێک کە تێیدا باس نەکرابآ.

نۆیەم: پەسەندکردنى پلانى گشتى پەرەپێدان.

دەیەم: دانانى باج و فەرمانە(رەسم) و دەستکارى و سڕینەوەیان.

یانزە: یەکلاییکردنەوەى دروستیى ئەندامیەتى لە پەرلەماندا.

دوانزە: دانانى پەیڕەوى ناوخۆى پەرلەمان و دیاریکردنى میلاکى و خەمڵاندنى بودجەکەى و دامەزراندنى فەرمانبەرانى و دیاریکردنى مووچەیان.

سیانزە: پێکهێنانى لیژنەکانى هەمیشەیى و کاتیى و لێکۆڵینەوە لەو کێشانەى بە پێویست دەزانرێن.

ماددەى نەوەدو چوار:

پەرلەمان دەست لە دەسەڵاتى یاسادانان هەڵناگرێت تەنیا لەو حاڵەتەدا نەبێت کە لە بڕگەى حەوتەمى ماددەى سەدو چوارى ئەم دەستوورەدا هاتووە.

ماددەى نەوەدو پێنج:

یەکەم: ئەندام پەرلەمان ئامێزگرتن(حەسانە)ى پەرلەمانى هەیە و لە قسەکردن و ڕادەربڕین دا ئازادە، لەو سنوورەى لە پەیڕەوى ناوخۆى پەرلەماندا دیاریکراوە.

دووەم: کۆت بۆ ئازادیى ئەندامى پەرلەمان دانانرێت و ناشبێت چاودێرى بخرێتەسەر، ئەگەر بە رەزامەندیى پەرلەمان نەبێت.

سێیەم: ئەندام پەرلەمان لە کاتى خولى کۆبوونەوەکانی پەرلەماندا، ڕاوەدوو نانرێت و لێکۆڵینەوەى لەگەڵ ناکرێت و خۆى وماڵەکەى و نووسینگەکەى ناپشکێنرێن و ناشێ لە لایەن هیچ لایەنێکەوە دەستگیربکرێت بەبێ رەزامەندى پەرلەمان ، مەگەر لە حاڵەتى تاوانى بینراودا.

چوارەم: ئەندام پەرلەمان لە دەرەوەى خولى کۆبوونەوەکانى، بەبێ رەزامەندى سەرۆکى پەرلەمان، ڕاوەدوو نانرێت، هەروەسا لێکۆڵینەوەى لەگەڵدا ناکرێت و دەستگیر ناکرێت، مەگەر لە حاڵەتى تاوانى بینراودا، پێویستیشە لەگەلڕ دەستپێکردنەوەى کۆبوونەوەکانى پەرلەماندا، ئاگاداربکرێتەوە لەو رێوشوێنانەى دەرهەقى کراون.

ماددەى نەوەدو شەش:

یەکەم: پەرلەمان بۆى هەیە، بە زۆرینەى دوو لەسەر سێی دەنگى ژمارەى ئەندامانى، خۆى هەڵوەشێنێتەوە.

دووەم: پەرلەمان بە فەرمانى سەرۆکى هەرێم لەم حاڵەتانەدا هەڵدەوەشێتەوە:

1. دەست لەکار کێشانەوەى زیاتر لە نیوەى ئەندامەکانى.
2. ئەگەر لەرۆژى بانگهێشتکردنى بۆ کۆبوونەوە بۆ دەستپێکردنى خولى هەڵبژاردنى تا ماوەى چلو پێنج رۆژ، ژمارەى یاسایى(نیسابى) کۆبوونەوە، ئامادە نەبێت.
3. ئەگەر پەرلەمان بڕوا بە سآ پێکهاتەى وەزارەیى پێشنیازکراوى جیاوازى یەک لەدوایەک، نەبەخشێت.

سێیەم: بە فەرمانى سەرۆکى هەرێم، هەڵبژاردنى پەرلەمانى کوردستان ئەنجامدەدرێت لەماوەى پانزە رۆژ، لە رۆژى هەڵوەشاندنەوەیەوە و لەماوەى دوو مانگیش پێش کۆتایى هاتن بە خولى هەڵبژاردنى.

{ئەم بڕگەیە کە لە کۆبوونەوەى لیژنەکە لە رۆژى 23 ى ئاب خراوەتە سەر ئەم ماددەیە، بە زیادى دەبینم، چونکە لە ماددەى نەوەدو حەوتدا باسى لێکراوە و جیاوازى لەنێو ماوەکانیاندا بەدى دەکرین}

ماددەى نەوەدو حەوت:

لە حاڵەتى هەڵوەشاندنەوەى پەرلەمان، یان کۆتاییهاتن بە خولى هەڵبژاردنەکەى، هەڵبژاردنێکى نوآ سازدەکرێت لە ماوەى ئەوپەڕەکەى شەست رۆژدا، لە رۆژى هەڵوەشاندنەوەیەوە یان لەماوەى دوومانگى پێش کۆتاییهاتن بە خولى هەڵبژاردندا.

ماددەى نەوەدو هەشت:

ئەگەر ماوەى خولى هەڵبژاردنى پەرلەمان کۆتاییهات و بەهۆى شەڕ یان کارەساتى سرووشتی نەتوانرا هەڵبژاردنێکى نوآ ساز بکرێت، پەرلەمان لەسەر ئەرکەکانى خۆى بەردەوام دەبێت تا هەڵبژاردنى پەرلەمانێکى نوآ و کۆبوونەوەى یەکەمى سازدەدرێت.

بەشى دووەم

دەسەڵاتى جێبەجێکردن ( ڕاپەڕاندن )

یەکەم: سەرۆکى هەرێمى کوردستان

ماددەى نەوەدو نۆ:

یەکەم: هەرێم سەرۆکێکى هەیە بەناوى "سەرۆکى هەرێمى کوردستان" کە سەرۆکى باڵاى دەسەڵاتى ڕاپەراندنە و فەرماندەى گشتیى هێزى پێشمەرگەیە (پاسەوانى هەرێم) و نوێنەرى گەلى هەرێمى کوردستانە و لە بۆنە نیشتمانى و نەتەوەییەکاندا نوێنەرایەتى دەکات و هەماهەنگیى لە نێوان دەسەڵاتى فیدرالڕ و هەرێم پێک دێنێت.

دووەم: سەرۆکى هەرێم جێگرێکى هەیە لە ئەرکەکانیدا هاریکارى دەکات و لەکاتى ئامادەنەبوونى جێگەى دەگرێتەوە و جێگرى فەرماندەى گشتى هێزى پێشمەرگەیە.

ماددەى سەد:

سەرۆکى هەرێمى کوردستان بە دەنگدانى نهێنى گشتیى راستەوخۆ لەلایەن هاووڵاتیانى هەرێمەوە هەڵدەبژێردرێت.

ماددەى سەدو یەک:

شێوەى هەڵبژاردنى سەرۆکى هەرێمى کوردستان و{جێگرەکەى}و مەرجەکانى پاڵاوتنى و چۆنیەتى تۆمەتبارکردن و دادگاییکردن و حاڵەتەکانى کۆتاییهاتنى ماوەى سەرۆکایەتیى، بە یاسا دیاریدەکرێت .

ماددەى سەدو دوو:

سەرۆکى هەرێم بەر لە دەستبەکاربوونى ئەرکەکانى، ئەم سوێندە دەستوورییەى خوارەوە لەبەردەم پەرلەمانى کوردستان – عێراق دەخوات: "سوێند دەخۆم بە خواى گەورە کە پاراستن لە ماف و دەسکەوتەکان و یەکیەتى و بەرژەوەندیەکانى گەلى هەرێمى کوردستان بکەم و راستگۆیانە و دڵسۆزانە ئەرکەکانم جێبەجێ بکەم و پابەندى دەستوورى هەرێمى کوردستانى - عێراق بم".

ماددەى سەدو سێ:

ماوەى سەرۆکایەتى سەرۆکى هەرێمى کوردستان چوار ساڵ دەبێت و دەکرێت هەمان کەس بۆ یەکجارى دیکە هەڵبژێردرێتەوە.

ماددەى سەدو چوار:

سەرۆکى هەرێم ئەم دەسەڵاتانەى دەبێت:

یەکەم: پێشنیازکردنى پرۆژەى یاسا و بڕیار بۆ پەڕلەمانى کوردستان – عێراق.

دووەم: دەرکردنى ئەو یاسا و بڕیارانەى کە پەرلەمانى کوردستان – عێراق پەسەندیان دەکات لەماوەى دە رۆژدا، لە رۆژى وەرگرتنیان لەلایەن دیوانى سەرۆکایەتییەوە، بۆى هەیە تانە لە بەشێک یان لە هەموویان بدات و ڕەوانەى پەرلەمانی بکاتەوە بۆ چاوپێداخشاندنەوە، بڕیارى پەرلەمانیش لە بارەیەوە یەکلاکەرەوە و بنبڕ دەبێت و بە پەسەندکراو دادەنرێت ئەگەر لەماوەى دە رۆژى دیاریکراودا لەلایەن سەرۆکایەتى هەرێمەوە، دەرنەکرێت.

سێیەم: دەرکردنى فەرمان(مەرسوم) بۆ ئەنجامدانى هەڵبژاردنى گشتیى پەرلەمانى کوردستان – عێراق لە کاتى هەڵوەشاندنەوە یان کۆتایی هاتن بە ماوەى خولى هەڵبژاردنى، ئەویش بە پێى ماددەى 96 ى ئەم دەستوورە، لەگەڵ ڕەچاوکردنى ئەو کاتانەى لە هەردوو ماددەى 96 و 97 دا هاتوون.

چوارەم: دەرکردنى فەرمان(مەرسوم) بۆ بانگهێشتکردنى پەرلەمانى کوردستان بۆ بەستنى یەکەم دانیشتنى خولى هەڵبژاردنى لەماوەى پازدە رۆژدا، لە رۆژى ڕاگەیاندنى دوا ئەنجامەکانى. ئەگەر ئەو بانگهێشتنە نەکرێت، ئەوا پەرلەمان خۆى رۆژێک دواى تەواوبوونى ئەو ماوە دیاریکراوە، کۆدەبێتەوە.

پێنجەم: دەرکردنى فەرمان(مەرسوم) بە هەڵوەشاندنەوەى پەرلەمانى کوردستان – عێراق لەو حاڵەتانەى کە لەم دەستوورە یان لە یاساى پەرلەمانى کوردستاندا، دیاریکراون.

شەشەم: لابردنى وەزیرێک لەسەر پێشنیازى سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیران.

حەوتەم: دەرکردنى فەرمان(مەرسوم) کە هێزى یاسایى هەیە، دواى راِگۆڕینەوە و ڕێککەوتن لەگەلڕ سەرۆکى پەرلەمان و سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیرانى هەرێم، ئەگەر هەرێمى کوردستان و سیستمى سیاسیى یان ئاسایشى گشتیى یان دامەزراوە دەستوورییەکانى بەرەوڕووى مەترسیی تێکدەرانەى ئەوتۆ بن کە هەڕەشە لە قەوارەکەى بکات و پەرلەمانیش نەتوانێت کۆببێتەوە، بەمەرجێک ئەو فەرمان(مەرسوم)انە لەیەکەم کۆبوونەوەى پەرلەماندا بخرێنە بەردەمى. ئەگەر نەخرانە بەردەمى یان خران و پەرلەمان پەسەندى نەکردن، ئەوا سیفەتى یاسایى لەدەست دەدەن.

هەشتەم: دەرکردنى لێبوردنى تایبەت بە تاوانباران، ئەویش بە یاسا ڕێکدەخرێت.

نۆیەم: پەسەندکردنى بڕیارى لە سێدارەدان، یان کەمکردنەوەی بۆ زیندانکردنى تاهەتایى.

دەیەم: ڕاگەیاندنى بارى نائاسایى لە حاڵەتى جەنگ یان داگیرکردن یان یاخیبوون یان پشێوى یان کارەساتى سرووشتى یان بڵاوبوونەوەى پەتا یان هەر حاڵەتێکى نائاسایى کتووپڕیى دیکە، بەو مەرجەى ماوەى یەکەمیان لە مانگێک تێپەڕ نەکات و درێژکردنەوەکانى دواتر بۆ ماوەیەک بن کە هەرجارە لە سآ مانگ تێپەڕ نەکات و بە قاییلبوونى زۆرینەى ڕەهاى ئەندامانى پەرلەمان بێت، حوکمە تایبەتیەکانى بارى نائاسایی بە یاسا رێکدەخرێن.

یازدەیەم: بانگهێشتکردنى ئەنجومەنى وەزیران بۆ کۆبوونەوەى نائاسایى لە کاتى پێویستدا و گوفتوگۆکردن لەبارەى ئەو بابەتە دیاریکراوانەى کۆبوونەوەکەى بۆ بەستراوە و سەرۆکایەتى کردنى ئەو کۆبوونەوە.

دوازدەیەم: ڕێگەدان بە هاتنە ناوەوەى هێزى چەکدارى یەکگرتوو یان هەر یەکەیەکى سەربازیى دیکە بۆ ناو هەرێمى کوردستان لەکاتى پێویستدا، بە قایلبوونى پەرلەمانى کوردستان – عێراق، بەمەرجێک ئەرک و شوێن و ماوەى مانەوەیان دیاری بکرێن.

سێزدەیەم: سەرۆکى هەرێم، بە قایلبوونى پەڕلەمانى هەرێم، بۆى هەیە هێزى پێشمەرگە "پاسەوانانى هەرێم" یان هێزى ئاسایشى ناوخۆى هەرێم بۆ دەرەوەى بنێرێت.

چواردەیەم:

1. ڕاسپاردنى کاندیدکراوى ئەو گرووپە پەرلەمانییەى کە زۆرینەى ژمارەى کورسییەکانیان بەدەستهێناوە بە پێکهێنانى کابینەى وەزیران لە ماوەى سى (30) رۆژدا، لە رۆژى راسپاردنیەوە.
2. لەحاڵەتى سەرنەکەوتنى کاندیدکراوى یەکەم بۆ پێکهێنانى وەزارەتەکەى لەو ماوەدا، سەرۆکى هەرێم کاندیدکراوێکى دى هەمان گرووپ ڕادەسپێرێ بۆ هەمان ئەو ماوەى لە پەرەگرافى یەکەمى سەرەوەدا دیاریکراوە.
3. لەحاڵەتى سەرنەکەوتنى کاندیدکراوى دووەمیش بۆ پێکهێنانى وەزارەتەکە، سەرۆکى هەرێم بۆى هەیە کەسێکى کەى شیاو رابسپێرێ بۆ پێکهێنانى وەزارەتەکە.
4. کەسى کاندیدکراو بۆ پێکهێنانى وەزارەت دەشێ ئەندامى پەرلەمان یان لە دەرەوەى پەرلەمان بێت.

پازدەیەم: دەرکردنى فەرمان(مەرسوم)ێک بە قبوڵکردنى دەست لە کارکێشانەوەى ئەنجومەنى وەزیران یان وەزیرێک، ئەگەر پەرلەمان بڕواى لە هەر یەکێکیان کێشایەوە.

شازدەیەم: دەرکردنى فەرمان(مەرسوم) بە قبوڵکردنى دەست لەکار کێشانەوەى ئەنجومەنى وەزیران یان وەزیرێک لەگەڵ راسپاردنیان بە بەردەوامبوون لە ئەرکەکانیان، تا پێکهاتنى وەزارەتێکى نوآ.

حەڤدەیەم: دەرکردنى فەرمان(مەرسوم) بە دامەزراندنى ئەو نووسینگانەى تایبەتن بە هەرێم بۆ کاروبارى ڕۆشنبیرى و کۆمەڵایەتى و پەرەپێدان لە باڵوێزخانەو نێردراوە دیپلۆماتە عێراقییەکانى دەرەوەدا.

هەژدەیەم: دامەزراندنى خاوەن پایە تایبەتەکان، پاش کاندیدکردنیان لەلایەن وەزیرى تایبەتمەند و رەزامەندیى ئەنجومەنى وەزیران.

نۆزدەیەم: دامەزراندنى دادوەران و سەرۆک و ئەندامانى داواکارى گشتى، دوای کاندیدکردنیان لەلایەن ئەنجومەنى دادوەرى هەرێمەوە.

بیستەم: بەخشینى پلەى سەربازیی بە ئەفسەرانى پێشمەرگە (پاسەوانانى هەرێم)و هێزەکانى ئاسایشى ناوخۆ و دەرکردنیان و خانەنشینکردنیان، بەپێى یاسا.

بیستو یەکەم: بەخشینى نیشانە و مەدالیاى تایبەت، بەپێى یاسا.

ماددەى سەدو پێنج:

مووچەو دەرماڵەى سەرۆکى هەرێم و جێگرەکەى بە یاسا دیارى دەکرێت.

ماددەى سەدو شەش:

سەرۆکایەتى هەرێم دیوانێکى دەبێت، کە پێکهاتەو ئەرکەکانى بە قانون دیاری دەکرێن.

ماددەى سەدو حەوت:

یەکەم: ئەگەر سەرۆکى هەرێم دەستى لەکارکێشایەوە یان کۆچى دوایى کرد یان تووشى پەککەوتەیى هەمیشەیی هات، سەرۆکێکى تر بە هەمان رێگەى کە لەم دەستوورەدا دیاریکراوە، هەڵدەبژێردریێت.

دووەم: ئەگەر پلەى سەرۆکى هەرێمى کوردستان بەتاڵ بوو، سەرۆکى پەرلەمان ئەرکەکانى دەبینێ تا سەرۆکێکى نوێ بە هەمان شێوە کە لەم دەستوورەدا هاتووە، هەڵدەبژێردرێت.

{ئێستا سەرۆکى هەرێم جێگرێکى هەیە، بۆیە ئەم برگەیە چاکترە دەستکاری بکرێت و بەم شێوەیە دابرێژرێتەوە: "لەکاتى بەتاڵبوونى پلەى سەرۆکى هەرێمى کوردستان، جێگرەکەى ئەرکەکانى دەبینێت تا سەرۆکێکى نوێ بە هەمان شێوەى لەم دەستوورەدا هاتووە، هەڵدەبژێردرێت".}

سێیەم: لە کاتى ئامادەنەبوونى سەرۆکى هەرێمى کوردستان یان وەرگرتنى پشوو، جێگرەکەى ئەرکەکانى بەجێ دەگەێنێت.

دووەم: ئەنجومەنى وەزیرانى هەرێمى کوردستان

ماددەى سەدو هەشت:

ئەنجومەنى وەزیرانى هەرێمى کوردستان دەسەڵاتى ڕاپەڕاندن و بەڕێوەبەرایەتییە لە هەرێمداو لەژێر چاودێرى و ئاڕاستەکردنى سەرۆکى هەرێمى کوردستان ئەرکەکانى جێبەجێ دەکات.

ماددەى سەدو نۆ:

یەکەم: ئەنجومەنى وەزیران لە سەرۆک و جێگرەکەى و وەزیرەکان پێکدآ و بە یاسا پێکهاتەکەى دیاری دەکرێت.

دووەم: کەسى دەستنیشانکراو بۆ پێکهێنانى کابینەى وەزیران، بە پێى بڕگەى سێزدە لە ماددەى نەوەدو پێنجى ئەم دەستوورە، رادەسپێردرێ.

سێیەم: سەرۆک وەزیرانى راسپێردراو، لە ئەندامانى پەرلەمانى کوردستان یان لە کەسانى دى کە مەرجى ئەندامیەتى پەرلەمانیان تێدایە، جێگرەکەى و وەزیرەکانى دەستنیشاندەکات.

چوارەم: سەرۆک وەزیرانى راسپێردراو لیستێک بەناوى ئەندامانى وەزارەتەکەى پێشکەش بە سەرۆکى هەرێم دەکات بۆ پەسندکردنى.

پێنجەم: دواى پەسەندکردنى سەرۆکى هەرێم، سەرۆکى وەزیرانى راسپێردراو ئەندامانى وەزارەتەکەى پێشکەش بە پەرلەمان دەکات و داواى بڕواپێدانیان بۆ دەکات.

شەشەم: سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیران سەرۆکایەتى دانیشتنەکانى ئەنجومەن دەکات، تەنیا لەو دانیشتنانەدا نەبێ کە سەرۆکى هەرێم ئامادەى دەبێت.

ماددەى سەدو دە:

پاش متمانەوەرگرتن لەلایەن پەرلەمانەوە و پێش دەستبەکاربوونی ئەرکەکانیان بە شێوەێکى فەرمى، سەرۆک و ئەندامانى ئەنجومەن ئەم سوێندە دەستووریە لەبەردەم پەرلەماندا دەخۆن:"سوێند بە خواى گەورە دەخۆم کە بە دڵسۆزییەوە پاراستن لە یەکیەتى گەل و خاکى کوردستانى- عێراق بکەم و رێز لە دەستوورو یاسا کارپێکراوەکانى بگرم و چاودێریى تەواوى پەرژەوەندیەکانى گەل بکەم".

ماددەى سەدوو یازدە:

پێویستە رەچاوى نوێنەرایەتییەکى دادوەرانەى نەتەوەکانى هەرێم بکرێت لە پێکهێنانى ئەنجومەنى وەزیرانى هەرێمى کوردستاندا.

ماددەى سەدو دوازدە:

وەزیرەکان لەبەردەم پەرلەمانى کوردستاندا هاوکارن لە پرسیاریەتی سەبارەت بە کارەکانى ئەنجومەنى وەزیران، هەر وەزیرێکیش خۆى بەرپرسى یەکەم وراستەوخۆیە لە کارى وەزارەتەکەى.

ماددەى سەدو سێزدە:

ئەنجومەنى وەزیران ئەم دەسەڵات و تایبەتمەندییانەى خوارەوەى جێبەجێ دەکات:

یەکەم: جێبەجێکردنى یاساو بڕیارو پەیڕەو و ڕێنماییەکان لەگەڵ پاراستنى ئاساییشى هەرێم و سامان و ماڵى گشتى.

دووەم: بە هاوکارى لەگەلڕ سەرۆکى هەرێمى کوردستاندا، نەخشەى گشتى سیاسەتى هەرێم دادەنآ و لەدواى قایلبوونى پەڕلەمان، جێبەجێشى دەکات.

سێیەم: ئامادەکردنى پرۆژەى پلانى گەشەپێدان و جێبەجێکردنیان، پاش پەسەندکردنیان لەلایەن پەرلەمانەوە.

چوارەم: بەڕێوەبردنى کاروبارى چاڵەکانى نەوت و گازى دەرهێنراو لە خاکى کوردستانى عێراق کە بەرى بازرگانیان پێش پازدەى ئابى 2005 هەبووە، لە ئەستۆى حکومەتى هەرێمى کوردستان و حکومەتى یەکگرتوو بێ، بە مەرجێک داهاتەکانى بە شێوەیەکى دادوەرانە و بە پێى ئەو بنەمایانەى لە ماددەى 112 دەستوورى یەکگرتوودا دیاریکراوە، دابەش بکرێن، ئەوەش بە یاسا ڕێکدەخرێت. پێوەرى بەرهەمهێنانى بازرگانیش بۆ جێبەجێکردنى حوکمى ئەم پەرەگرافە، بە دەرهێنانى پێنج هەزار بەرمیلى نەوت لە رۆژێکدایە، لەماوەى دوازدە مانگى پێش پازدەى ئابى 2005، دەخەڵمێندرێت.

{پێشنیاز دەکەم ئەم ماددەیە بەسەر دوو بڕگەدا دابەشبکرێت:

1. بەڕێوەبردنى کاروبارى چاڵەکانى نەوت و گازى دەرهێنراو لە کوردستانى عێراق کە بەرى بازرگانیان پێش پازدەى ئابى 2005 هەبووە، لە ئەستۆى حکومەتى هەرێمى کوردستان و حکومەتى یەکگرتوو بێ، بە مەرجێک داهاتەکانى بە شێوەیەکى دادوەرانە و بە پێى ئەو بنەمایانەى لە ماددەى 112 دەستوورى یەکگرتوودا دیاریکراوە دابەش بکرێن، ئەوەش بە یاسا ڕێکدەخرێت.
2. بەرهەمهێنانى بازرگانی بۆ جێبەجێکردنى حوکمى پەرەگرافى سەرەوە بە دەرهێنانى پێنج هەزار بەرمیلى نەوت لە رۆژێکدایە، لەماوەى دوازدە مانگى پێش پانزەى ئابى 2005.}

پێنجەم: حکومەتى هەرێمى کوردستان لەگەڵ حکومەتى یەکگرتوودا نەخشەى سیاسەتى ستراتیژى پێویست بۆ پەڕەپێدانى سامانى نەوت و گازى هەرێم دەکێشن، پاش پەسەندکردنى لەلایەن پەرلەمانى هەرێمەوە.

شەشەم: حکومەتى هەرێمى کوردستان لەو چاڵانەى کە نەوت و گازیان لێ دەرنەهێراوە، یان دەرهێنراوە بەڵام پێش پازدەى ئابى 2005 بەرهەمى بازرگانیان نەبووە، هەموو کارێکى پێویست سەبارەت بە دۆزینەوە و دەرهێنان و بەڕێوەبردن و دروستکردن و فرۆشتن و بازاردیتنەوە وناردنە دەرەوە وکارى دیکەش لە ئەستۆ دەگرێت، ئەوەش بە یاسا ڕێکدەخرێت. پێوەرى بەرهەمهێنانى بازرگانییش بۆ جێبەجێکردنى حوکمى ئەم پەرەگرافە دەرهێنانى پێنج هەزار بەرمیلى نەوتە لە رۆژێکدا لەماوەى دوانزە مانگى پێش پازدەى ئابى 2005.

حەوتەم: پیادەکردنى ئەو دەسەڵاتانەى کە بە پێى مادەى 110ى دەستوورى یەکگرتوو لە دەسەڵاتى دیاریکراوى فیدرالی نین و ئەرکى جێبەجێکردنیان تایبەتە بە هەرێمى کوردستان.

هەشتەم: پیادەکردنى ئەو دەسەڵاتە هاوبەشانەى لە دەسەڵاتى حکومەتى یەکگرتوو و دەسەڵاتى هەرێمدان، بەپێى حوکمەکانى دەستوورى یەکگرتووى عێراق.

نۆیەم: ئامادەکردنى پرۆژەى بودجەى گشتى هەرێم.

دەیەم: ئامادەکردنى پرۆژەى یاسا و بڕیار و پێشکەشکردنیان بە پەرلەمانى کوردستانى - عێراق.

یازدەیەم: دەرکردنى بڕیارى جێبەجێکردن و بەڕێوەبردن بەپێى یاسا و پەیڕەِوەکان.

دوازدەیەم: سەرپەرشتیکردنى کارى وەزارەت و دەزگا و شوێنە گشتییەکانى هەرێمى کوردستان و ئاراستە و بەدواداچوون و چاودێریکردنیان لەگەڵ هەماهەنگیکردن لە نێوانیاندا.

سێزدەیەم: دامەزراندنى فەرمانبەران و دیاریکردنى مووچە و بەرزکردنەوە و دەرکردن و لابردن و خانەنشینکردنیان، بەپێى یاسا و بە پێچەوانەى یاساى ئەنجومەنى خزمەتگوزارى مەدەنى لە هەرێم نەبێت.

چواردەیەم: دەستنیشانکردنى نوێنەرانى هەرێم لە دستە فیدراڵییە سەربەخۆییەکان و ئەو فەرمانبەرایەتییە فیدراڵیانەى لە پایەى بەڕێوەبەرى گشتى و بەرەوژوورن، ئەویش بە قایلبوونى پەرلەمانى کوردستان – عێراق.

پازدەیەم: دروستکردن و ڕێکخستنى هێزى ئاساییشى ناوخۆى هەرێم وەک پۆلیس و ئاساییش و پاسەوانى هەرێم.

ماددەى سەدو چواردە:

یەکەم: ئەنجومەنى وەزیران لە یەکێک لەم حاڵەتانەى خوارەوەدا بە دەستکێشەرەوە دادەنرێت:

1. دەستکێشانەوەى سەرۆکەکەى.
2. پەرلەمانى کورستان بڕوا لە سەرۆکەکەى بکێشێتەوە.
3. دەستپێکردنى ویلایەتێکى نوێى پەرلەمانى کوردستان -عێراق.
4. دەستپێکردنى ویلایەتێکى نوێى سەرۆکى هەرێمى کوردستان.
5. کۆچى دوایی سەرۆکى ئەنجومەن.

دووەم: وەزیر بەدەستکێشەرەوە دادەنرێت ئەگەر پەرلەمانى کوردستان بڕواى لێبستێنێتەوە.

سێیەم: ئەنجومەنى وەزیرانى دەستکێشەرەوە ئەنجومەنێکى تایبەت بە بەڕێوەبردنى کاروبار دەبێت تا پێکهێنانى ئەنجومەنێکى نوێ.

ماددەى سەدو پازدە:

یەکەم: چۆنێتى تۆمەتبارکردنى سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیران و جێگرەکەى و وەزیرەکان و دادگاییکردنیان بە یاسا دیاری دەکرێت.

دووەم: مووچەو دەرماڵەو جیاووکەکان(ئیمتیاز)ى سەرۆکى وەزیران و جێگرەکەى و وەزیرەکان بە یاسا دیاری دەکرێت.

بەشى سێیەم

دەسەڵاتى دادوەریى

یەکەم: بنەما گشتییەکان

ماددەى سەدو شاژدە:

دادگا سەربەخۆیەو جگە لە یاسا هیچ دەسەڵاتێکى ترى بەسەرەوە نییە.

ماددەى سەدو حەڤدە:

دادگا ویلایەى گشتى بەسەر هەموو کەسە ئاسایى و مەعنەوییەکانى هەرێمى کوردستاندا هەیە.

ماددەى سەدو هەژدە:

بڕیارى دادگاکان بەناوى گەلەوە دەردەچێت و جێبەجێ دەکرێت.

ماددەى سەدو نۆزدە:

دادەوەران لانابرێن تەنیا لەو حاڵەتانەدا نەبێت کە یاسا ڕێگای داوە.

ماددەى سەدو بیست:

دادوەر و ئەندامى داواکارى گشتیى ئەم کارانەى خوارەوەیان لێ قەدەغەیە:

یەکەم: کۆکردنەوە لەنێوان خزمەتى دادوەرى لەگەڵ هەردوو خزمەتى یاسادانان و جێبەجێکردن و هەر کارێکى دى.

دووەم: چوونە ریزى پارتى سیاسى یان رێکخراوێکى رامیارى یان کارکردن لە هەر چالاکییەکى سیاسیدا.

ماددەى سەدو بیستو یەک:

دادگاییکردن بە ئاشکرا دەبێت مەگەر دادگا بە ڕەچاوکردنى پەیڕەوى گشتى یان ئادابى گشتى یان رێزى خێزان، بڕیارى نهێنیەتیان بدات، بەمەرجێک دەربڕینى بڕیارەکە لە دانیشتنێکى ئاشکرادا بێت.

ماددەى سەدو بیستو دوو:

دامەزراندنى دادگاى تایبەت یان نائاسایى لە هەرێمدا قەدەغەیە.

ماددەى سەدو بیستو سێ:

یاسا ئەو دادگا تایبەتمەندانە ڕێکدەخات کە تایبەتن بە تەماشاکردنى ئەو تاوانانەى شێوازى سەربازیان هەیە و لە کەسانی سەر بە هێزى پێشمەرگە و هێزى ئاسایشى ناوخۆ ڕوودەدەن، هەروەسا ئەو تاوانانەى لەنێوان کەسانى سەر بە هێزى پێشمەرگە و کەسانى سەر بە ئاسایشى ناوخۆن ڕوودەدەن.

ماددەى سەدو بیستو چوار:

یەکەم: ناکرێت ئەو حوکمانەى تایبەتن بە بارى کەسیەتی ئاینێک بەسەر کەسانى سەر بە ئاینێکى دیکەدا بسەپێندرێن.

دووەم: ئەو خەڵکانەى سەر بە ئایین و ئایینزاى جیاوازن، وەک مەسیحى و ئێزدى و کەسانى دى، ئەنجومەنى روحانى تایبەت بە خۆیان دادامەزرێنن و کار بە حوکمى تایبەت بە بارى کەسیەتى خۆیان دەکەن کە بە یاسا دیاریدەکرێت و دادگاى تایبەتى بارى کەسیی تەماشایان دەکات.

سێیەم: حوکمى ئەو یاسایانەى کە تایبەتن بە بارى کەسیەتى ناموسوڵمانان جێبەجێ دەکرێت تا ئەو کاتەى یاسایەکى تایبەت بە بارى کەسیەتى ناموسڵمانان پەسەند دەکرێت

ماددەى سەدو بیستو پێنج:

ناشێت دەقێکى یاسایى ڕێگا لە دادگا بگرێت کە ئەو داوایانەى لەو یاسایە پەیدا دەبن، تەماشا نەکرێن.

ماددەى سەدو بیستو شەش:

ناشێت دەقێکى یاسایى ڕێگا لە تانەدان لە کارێک یان بڕیارێکى کارگێڕى بگرێت.

ماددەى سەدو بیستو حەوت:

یاسا بێلایەنى دەزگاکانى بەڕێوەبردن دەستەبەر دەکات وسزاى ئەو کەسانەش دەدات کە زێدەڕەوى لە بەکارهێنانى دەسەڵاتیان دەکەن.

ماددەى سەدو بیستو هەشت:

هەر کەسێک زەرەرمەند بێت بە هۆى هەڵسوکەوت یان کردەوە یان کەمتەرخەمى کەسێکى سەر بە دەزگا یان دەستەیەکى حکومى لە کاتى جێبەجێکردنى ئەرکەکانیا، مافى خۆیەتى داواى قەرەبووکردنەوە لەو دەزگاو دەستەیە بکات.

ماددەى سەدو بیستو نۆ:

بڕیارى دادوەرى دەبێ جێبەجێ بکرێت و سەرپێچیش لە جێبەجێکردنی یان دواخستنى جێبەجێکردنی تاوانە و کەسى بەرپرسیش دەبێت بە پێى یاسا سزا بدرێت. ئەگەر تۆمەتپێکراو کارمەندێکى گشتى بێ یان خزمەتێکى گشتى پێ سپێردرابێت، ئەوا جگە لە سزاى یاسایى، لەسەر فرمانەکەشى لادەبرێت و کەسى بڕیاربۆدراو راستەوخۆ دەتوانێ داواى قەرەبووکردنەوە لە دادگاى تایبەتمەد بکات و حکومەتى هەرێمیش بەرپرسە لە قەرەبووکردنەوەى زەرەرمەند.

دووەم: ئەنجومەنى دادوەرى

ماددەى سەدو سى:

دەسەڵاتى دادوەرى لە هەرێمدا سەربەخۆیەو لە ئەنجومەنى دادگاو دادگاى دەستوورى و دادگاى پێداچوونەوە( تەمییز)و ئەنجومەنى ڕاوێژکارى(شورا)و دەستەى سەرپەرشتى داد و دەزگاى داواکارى گشتى و دادگاکان بە پایەى جۆراوجۆریانەوە، پێکدێت، شێوەى پێکهاتەو مەرج و کارڕایى دامەزراندنى ئەندامانى و بەرپرسیارێتیان بە یاسا ڕێکدەخرێن.

ماددەى سەدو سیو یەک:

یەکەم: ئەنجومەنى دادوەرى لە سەرۆکى دادگاى دەستوورى و جێگرێکى و سەرۆکى دادگاى پێداچوونەوە( تەمییز) و یەکێک لە جێگرانى و سەرۆکى دەستەى سەرپەرشتى دادوەرى و سەرۆکى داواکارى گشتى و سەرۆکى دادگاکانى هەڵچوونەوە(ئیستیناف) لە ناوچەکانى هەرێم، پێکدێت.

دووەم: ئەنجومەنى دادوەرى بەپێى یاسا بەڕێوەبەرایەتى کاروبارى دادگا و سەرپەرشتى دەزگا دادوەرییەکان و دەستەبەرى سەربەخۆییان دەکات.

ماددەى سەدو سیو دوو:

یەکەم: دەسەڵاتى دادوەرى بودجەى تایبەت بەخۆى دەبێت و بە بودجەى هەرێمەوە هاوپێچ دەکرێت.

دووەم: ئەنجومەنى دادوەرى ساڵانە پرۆژەى بودجەى دەسەڵاتى دادوەرى ئامادە دەکات و دەیخاتە بەردەم پەرلەمانى کوردستان – عێراق تا بڕیارى لەسەربدات، بەمەرجێک ژمارە کۆتاییەکەى لە ناو بودجەى ساڵانەى هەرێمدا دابنرێت.

سێەم: دادگاى دەستوورى

ماددەى سەدو سیو سێ:

کوردستانى عێراق دادگایەکى باڵاى بەناوى "دادگاى دەستووریى کوردستان" دەبێت کە بە یاسا دادەمەزرێت.

ماددەى سەدو سیو چوار:

یەکەم: دادگاى دەستوورى کوردستان لە حەوت{ چاکترە پێنج بن، چونکە حەوت زۆرە}ئەندام پێکدێت بە سەرۆکیشەوە کە لەو{یاسازانایانە هەڵدەبژێردرێن کە لە بوارى یاسازانیندا دیارو چالاک بن و کۆى کارکردنیان لە بوارى مامۆستایەتى یاسا و دادوەریى وپیشەى پارێزەریى، لە بیست سالڕ کەمتر نەبێت.}دادوەرو مامۆستایانى یاسا و پارێزەرانە هەڵدەبژێردرێن کە کۆى کارکردنیان لە بوارى دادگا یان یاسایى یان وانەبێژى یاسایی یان پارێزەر، لە بیست سالڕ کەمتر نەبێت.

دووەم: ئەندامانى دادگاى دەستوورى لە لایەن ئەنجومەنى دادوەریى، بە ڕاگۆڕینەوە لەگەلڕ سەرۆکى هەرێمى کوردستان، دیاری دەکرێن.

سێیەم: ئەندامانى دادگاى دەستوورى، دوای پەسەندکردنى ناوەکانیان لەلایەن پەرلەمانى کوردستانەوە، بە فەرمان(مەرسوم)ێک لەلایەن سەرۆکى هەرێم، دادەمزرێن.

ماددەى سەدو سیو پێنج:

دادگا لە نێوان ئەندامەکانى خۆیدا سەرۆکەکەى هەڵدەبژێرێت.

ماددەى سەدو سیو شەش:

سەرۆک و ئەندامانى دادگاى دەستوورى و دادگاى پێداچوونەوە(تەمییز)، پێش دەست بەکاربوون بە ئەرکەکانیان، لە بەردەم سەرۆکى هەرێمى کوردستان – عێراق سوێندى یاسایى دەخۆن و دادوەرانى دادگاکانى دیکەى هەرێم سوێندى یاسایى لە بەردەم سەرۆکى ئەنجومەنى دادوەرى دەخۆن.

ماددەى سەدو سیو حەوت:

دادگاى دەستوورى لەم کارانەى خوارەوەدا تایبەتمەند دەبێت:

یەکەم: لێکدانەوەى دەقى دەستوورى هەرێمى کوردستان.

دووەم: 1- چاودێریکردنى دەستووریەتى یاساکان لە هەرێم لەسەر داواى سەرۆکى هەرێمى کوردستان یان ئەنجومەنى وەزیران یان ئەو کەسەى راستەوخۆ زیانی لێکەوتووە.

2- بڕیاردان لەسەر ڕەوایەتى پەیڕەو و بڕیار و رێنماییەکان، لەسەر داواى ئەو کەسەى راستەوخۆ زیانی لێکەوتووە.

سێیەم: یەکلاییکردنەوەى ئەو تانەى لە داوایەکدا پێشەکەش بە دادگا کراوە سەبارەت بە نا دەستوورییەتبوونى یاسایەک یان ناڕەوایەتى بڕیار یان پەیڕەو یان ڕێنماییەک، دادگاى بابەتەکەش دەبێ سەیرکردنى داواکە دوابخات تا ئەنجامى ئەو تانەلێدانە یەکلادەکرێتەوە.

چوارەم: پەسەندکردنى ئەنجامى هەڵبژاردنە گشتییەکانى سەرۆکى هەرێمى کوردستان و پەرلەمانى کوردستانى - عێراق.

ماددەى سەدو سیو هەشت:

مەرجى ئەندامیەتى لە دادگا و بە ڕێوەبردنى کارەکانى و چۆنیەتى وەرگرتنى داواو و داواکارییەکان، بە یاسا ڕێکدەخرێن

ماددەى سەدو سیو نۆ :

بڕیارەکانى دادگاى دەستوورى یەکلاییەو پیادەکردنیان ئەرکى هەمووانە، ئەگەر دادگا لەکاتى یەکلاییکردنەوەی دەستووریەتى یاسایەک یان ڕەوایەتى پەیڕەو یان ڕێنمایى یان بڕیارێک بە پێچەوانەى دەستوور یان یاسا بدات، دەبێ ئاگادارى دەسەڵاتى پێوەندیدار بکات تا ئەو کارڕاییانەى پێویستن بۆ لابردنى سەرپێچییە دەستوورییەکە یان راستکرنەوەى، ئەنجامبدرێت.


چوارەم: داواکارى گشتى

ماددەى سەدو چل:

داواکارى گشتى نوێنەرایەتى کۆمەڵ دەکات و بەناوى ئەویشەوە داواى گشتی بۆ بەرگریکردن لە مافى گشتى وچەسپاندنى داد دەکات، هەروەسا چاودێری جێبەجێکردنى یاساى سزادان و سەرپەرشتى کاروبارى ڕێکارى دادوەریى و چاودێرى پێشێلکاریەکانى یاساو چۆنیەتى جێبەجێکردنى بڕیارو سزاکان، دەکات.

پێنجەم: ئەنجومەنى ڕاوێژکارى(شورا)

ماددەى سەدو چلو یەک:

ئەنجومەنى راِوێژکارى(شورا)ى هەرێمى کوردستان کە بە یاسا دروست دەکرێت، تایبەتمەند دەبێت بەم ئەرکانەى خوارەوە:

یەکەم: یەکلاییکردنەوەى ئەو تانانەى تایبەتن بە کارڕایى تەمێکردن و دیسپلین و هەموو کارێک پەیوەندی بە ئەرک وخزمەتى فەرمانبەران لە دەزگاکانى حکومەتدا هەبێت.

دووەم: یەکلاییکردنەوەى کێشەى تایبەت بە ناکۆکى دەستداریەتى(تنازع الاختێاێ) لەنێوان وەزارەت و دامەزراو و دەزگاکانى حکومەتی لە هەرێم، لەسەر داواى سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیران.

سێەم: ئامادەکردن و داڕشتنى پرۆژەى یاسا لە هەرێم لەسەر داواى سەرۆکى هەرێم یان ئەنجومەنى وەزیران یان وەزارەتە پەیوەندیدارەکان یان ئەو لایەنانەى بە وەزارەتێکى تایبەت نەبەستراونەتەوە.

چوارەم: ڕادەربڕین سەبارەت بەو کێشە یاساییانەى کە لەلایەن وەزارەت و ئەو لایەنانەى بە وەزارەتێک نەبەستراونەتەوە، کە دەخرێنە بەرچاوى، لەگەڵ یەکلاییکردنەوەى ئەو مەسەلانەى کێشەیان لەسەرەو هەردوو لایەن داوای یەکلاییکردنەوەى کردووە، بڕیارى ئەنجومەنیش لەم بارەیەوە دەبێ هەردوولا پیادەى بکەن.

دەروازەى چوارەم

بەڕێوەبەرایەتی خۆجەیی و ئەنجومەنى شارەوانیەکان

ماددەى سەدو چلو دوو:

دابەشکردنى یەکە بەڕێوەبەرایەتیەکانى هەرێمى کوردستان لەسەر بنەماى پارێزگا و قەزا و ناحیە دەبێت، دروستکردن و دەستنیشانکردن و گۆڕینى مەڵبەندەکانیان و دیاریکردن و گۆڕینى سنوورەکانیان ولێکدابڕان ولکاندنیان بە یەکەیەکى بەڕێوەبەرایەتى دیکەوە، بە یاسا دەبێت.

ماددەى سەدو چلو سێ:

یەکەم: لە بەڕێوەبردنى یەکەیەکى بەڕێوەبەرایەتیەکانى هەرێمى کوردستان (پارێزگا، قەزا، ناحیە) پشت بە پرنسیپى ناناوەندى بەڕێوەبەرایەتى(لامەرکەزیەت) دەبەسترێت وهەریەکەشیان ئەنجومەنێکى خۆجەیى هەڵبژێردراو بە هەڵبژاردنێکى گشتى نهێنى راستەوخۆى دەبێت، شێوەى هەڵبژاردن و دیاریکردنى ئەرک ودەسەڵاتەکانیان، بە یاسا ڕێکدەخرێت.

دووەم: هەموو یەکەیەکى بەڕێوەبەرایەتى لە هەرێمى کوردستاندا ئەنجومەنێکى ڕاپەڕاندنى دەبێت بەسەرۆکایەتى سەرۆکى یەکە بەڕێوەبەرایەتیەکە، شێوەى دامەزراندن و دیاریکردنى دەسەڵات و ئەرکەکانى و پەیوەندى بە ئەنجومەنى خۆجەیى خودى یەکە بەڕێوەبەرایەتیەکەو وەزارەت و دەزگا ناوەندیەکانى کوردستان، بە یاسا دیارى دەکرێن.

ماددەى سەدو چلو چوار:

لە ناوەندى هەر پارێزگاو قەزاو ناحیەو هەرگوندێکیش کە ژمارەى دانیشتوانى سآ هەزار(3000) کەس یان زیاتربن، شارەوانییەکى دەبێت کە کارو ئەرکەکانى لەلایەن ئەنجومەنێکى شارەوانى هەڵبژێردراوەوە بەڕێوەدەبرێن بە مەبەستى پێشکەشکردنى خزمەتگوزارى گشتى بۆ هاوڵاتیان.

ماددەى سەدو چلو پێنج:

یەکەم: ئەنجومەنە خۆجەیى{ ئەنجومەنى پارێزگا}و شارەوانییەکان کەسایەتى مەعنەوى خۆیان دەبێت.

دووەم: هەموو یەکە بەڕێوەبەرایەتی و شارەوانیەک بودجەى سەربەخۆى خۆى دەبێت.

ماددەى سەدو چلو شەش:

لە پێکهێنانى ئەنجومەنى خۆجەیى{ ئەنجومەنى پارێزگا}و شارەوانییەکاندا، ڕەچاوى نوێنەرایەتیکردنى دادوەرانەى ئەو نەتەوانەى لەو یەکە بەڕێوەبەرایەتیە یان شارەوانییەدا دەژین، دەبێ بکرێت، ئەویش بە یاسا رَێکدەخرێت.

دەروازەى پێنجەم

دەستە و کۆمیسیۆنە سەربەخۆکان

ماددەى سەدو چلو حەوت:

یەکەم: بەپێى یاسا ئەم دەستەو کۆمیسیۆنانەى خوارەوە دادەمزرێن:

1. کۆمیسیۆنى باڵاى سەربەخۆى هەڵبژاردن و راپرسى لە هەرێمى کوردستان.{دەستەى باڵاى هەڵبژاردنەکان لە هەرێمى کوردستان}.
2. ئەنجومەنى خزمەتگوزاریى مەدەنى.
3. دیوانى چاودێریى دارایى.
4. دەستەى گشتى دەستپاکى.
5. کۆمیسیۆنى پاراستنى مافى گەل (پۆتسمان)
6. کۆمیسیۆنى تایبەت بە مافى کوردە فەیلییەکان.
7. دەستەى گشتى بۆ سەلامەت و چاکیى بەرهەمە خۆیى و هێنراوەکان.

8- دەستەى سەربەخۆى کوردستان بۆ ڕاگەیاندن و پێوەندیکردن.

دووەم: پێکهێنانى ئەم ئەنجومەنەى خوارەوە بە یاسا دەبێت:

1. ئەنجومەنى راوێژکارى بۆ کاروبارى دارایى و کۆمەڵایەتى.
2. ئەرکى ئەم ئەنجومەنە پێشکەشکردنى ڕاوێژکاریە لە کاروبارى دارایی و کۆمەڵایەتیدا بە سەرۆکایەتى هەرێم و پەرلەمانى کوردستان و ئەنجومەنى وەزیرانە.



ماددەى سەدو چلو هەشت:

ئەو دەستەو کۆمیسیۆنانەى بەپێى برگەى یەکەمى ماددەى سەدو چلو حەوت دادەمەزرێن، لەژێر چاودێرى پەرلەمانى کوردستان دەبن، ئەوش بە یاسا ڕێکدەخرێت.

دەروازەى شەشەم

حوکمە داراییەکان

ماددەى سەدو چلو نۆ:

یەکەم: دانانى باج یان فەرمانە(رەسم)و دەستکاریکردن یان لابردنیان یان خۆشبوون لە کەسێک بە دانیان بە یاسا دەبێت، کەسیش داواى ئەرکێکى دى لێ ناکرێت ئەگەر بە یاسا نەبێت.

دووەم: کەسانى کەم دەرامەت لە باجدان دەبووردرێن تا ژیانێکى ئاساییان بۆ مسۆگەربکرێت، ئەویش بە یاسا ڕێکدەخرێت.

ماددەى سەدو پەنجا:

داهاتەکانى هەرێمى کوردستان لەمانەى خوارەوە پێکدێن:

یەکەم: دەسکەوتى باج و فەرمانە(رەسم)و کرێى خزمەتگوزارى شوێنە گشتییەکان و داهاتى دەزگاو کۆمپانیاو بەرژەوەندیە گشتییەکان لە هەرێمدا، لەگەڵ خەرجى وەرگرتن و بەڕێوەبردن و کۆکردنەوەى باج وفەرمانە(رەسم)ى گومرک وهى دیکەش کە داهاتى حکومەتى یەکگرتوون لە هەرێمى کوردستاندا. .

دووەم: دەسکەوتى وەبەرهێنانى سامان و کەرەسە سروشتییەکان لە هەرێمدا.

سێیەم: ئەو بەخشراو و دیارییانەى بە حکومەتى هەرێم دەدرێن.

چوارەم: قەرزە ناوخۆیى و دەرەکییەکانى تایبەت بە هەرێمى کوردستان.

پێنجەم: بەشى هەرێم لە دەسکەوتى سامانى نەوت و گازو فەرمانە(رەسمى)ى گومرگ و داهاتە فیدرالییەکانى دیکە.

ماددەى سەدو پەنجاو یەک :

ساڵى دارایى بە یاسا دیارى دەکرێت.

ماددەى سەدو پەنجاو دوو:

یەکەم: لە هەموو ساڵێکى داراییدا یاسایەکى تایبەت بە بودجەى هەرێمى کوردستان پەسەند دەکرێت کە داهات و خەرجە خەمڵێنراوەکان لەخۆدەگرێت.

دووەم: پرۆژەى بودجەى ساڵى دارایى سآ مانگ بەر لە کۆتاییهاتن بە ساڵى دارایى، پێشکەش بە پەرلەمانى کوردستان – عێراق دەکرێت.

سێیەم: لەحاڵەتى دواکەوتنى ئامادەکردن یان پێشکەشکردنى پرۆژەى بودجەى هەرێم لە سەرەتاى ساڵى داراییدا، لەبەر هەر هۆیەک بێت، حکومەتى هەرێم بۆ هەرمانگێک بە رێژەى 1/ 12 ئیعتمادى پەسەندکراوى بودجەى ساڵى دارایى پێشوو، خەرج دەکات.

دەروازەى حەوتەم

حوکمە کۆتاییەکان

ماددەى سەدو پەنجاو سێ:

سەرۆکى هەرێم و سەرۆکى پەرلەمانى کوردستانى عێراق و ئەندامانى پەرلەمان و سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیران وجێگرەکەى و وەزیرەکان و دادوەرو داواکارانى گشتى و جێگرەکانیان و خاوەن پایە تایبەتەکان و بەڕێوەبەرە گشتییەکان و ئەوانەى پایەى ئەوانیان هەیە، ناکرێت شتێک لە ماڵى گشتى بکڕن یان بە کرێى بگرن یان شتێکى خۆیان بەکرێ بە دەزگایەکى حکومەتى بدەن یان پێى بیفرۆشن یان ڕێککەوتنى راستەوخۆ یان بە هۆى کەسێکى کەوە لەگەڵیا ببەستن یان پابەند بن وەک هێنەر یان بەڵێندەر.

ماددەى سەدو پەنجاو چوار:

کار بە دەقێکى دەستووری یان بە یاسایەکى فیدرالى ناکرێت کە لە دەسەڵاتە تایبەتمەندیەکانى دەسەڵاتى یەکگرتوو نەبێت و ببێتە هۆى کەمکردنەوەى دەسەڵاتەکانى هەرێمى کوردستانى – عێراق، مەگەر پەرلەمانى هەرێم پەسەندى بکات و گەلى هەرێمى کوردستانیش، لە راپرسییەکى گشتیدا بە زۆرینەى دەنگى بەشداربووان، دەنگی بۆ بدات.

ماددەى سەدو پەنجاو پێنج:

یەکەم: ئەو زەویانەى لە هەرێمى کوردستاندا چارەسەرکردنیان تەواونەبووە یان ئەوانەیان کە بڕیارى کۆتایى چارەسەریان نەدراوە، بڕیارى ماددەى دوانزەى یاساى چاکردنى کشتوکاڵى ژمارە 117ى ساڵى 1970 دەیانگرێتەوە، جێبەجێکردنى بڕیارى ماددەى هەشت لە یاساى ژمارە 90ى ساڵى1975 ڕادەگیرێت.

دووەم: دادگاکان تایبەتمەند دەبن بە سەیرکردنى داواى قەرەبوکردنەوەى مافى ئەو زەویانەى پێشتر لەلایەن حکومەتەوە بەمەبەستى سوودى گشتى دەستیان بەسەرداگیراوە و بڕیارەکانى بڕگەى یەکەمى سەرەوە کە هێشتا مافى پێوەندیدار لەلایەن لیژنە تایبەتمەندەکانەوە جێگیر نەکراون.

ماددەى سەدو پەنجاو شەش:

دادگاى پێداچوونەوە"تەمییز"ى هەرێمى کوردستان جگە لە تایبەتمەندییە ئاساییەکانى خۆى، دەقەکانى ئەم دەستوورە لێکدەداتەوە و نادەستووریەتى یاساو بڕیارو پەیرَەو و ڕێنماییەکان لەو داوایانەى خراونەتە بەردەم دادگا ڕادەگەیەنێت، تا دادگاى دەستوورى لە کوردستاندا دادەمەزرێت.

ماددەى سەدو پەنجاو حەوت:

یاسا لە رۆژنامەى فەرمى هەرێمى کوردستان – عێراق "وەقائعى کوردستان"{ هەرێمى کوردستان} بڵاودەکرێتەوە و لەرۆژى بڵاوکردنەوەی کاری پێدەکرێت، مەگەر دەقێک بە پێچەوانەى ئەوەوە هەبێت.

ماددەى سەدو پەنجاو هەشت:

ئەم دەستوورە، دواى قایلبوونى زۆربەى دەنگدەرانى گەلى هەرێمى کوردستان – عێراق لە ڕاپرسییەکى گشتیدا، بە پەسەندکراو دادەنرێت.

ماددەى سەدو پەنجاو نۆ:

یەکەم: سەرۆکى هەرێم و ئەنجومەنى وەزیران پێکەوە یان نیوەى ژمارەى ئەندامانى پەرلەمان دەتوانن پێشنیازى هەموارکردن لەم دەستوورەدا بکەن، بەمەرجێک ئەو هەموارکردنە نەبێتە هۆى دەستکاریکردنى سستمى کۆماریى پەرلەمانیى دێموکراسى لە هەرێم و گۆڕینى یەکیەتیى خاکەکەى.

دووەم: پەرلەمانى کوردستان – عێراق بە رێژەى دوو لەسەر سێی (2/3) ژمارەى ئەندامانى بڕیار لەسەر پێشنیازەکە دەدات.

سێیەم: ڕاپرسى مافێکى ڕەواى هاووڵاتیانى کوردستانە و لە %25 ى ئەوکەسانەی مافى دەنگدانیان لە هەرێمدا هەیە دەتوانن داواى ڕاپرسى بۆ بابەتێکى دیاریکراو بکەن، بەمەرجێک بە یاسا ڕێکبخرێت و ئەنجام بدرێت.

چوارەم: دواى تێپەربوونى شەست رۆژ بەسەر پەسەندکردنى ئەو هەموارکردنە لەلایەن گەلى هەرێمى کوردستان لە ڕاپرسییەکى گشتیدا، هەموارکردنەکە جێبەجێ دەکرێت.

ماددەى سەدو شەست:

لە رۆژى پەسەندکردنى ئەم دەستوورە لە ڕاپرسییەکى گشتیدا، دەستوورەکە جێبەجێ دەکرێت و سەرۆکى هەرێم بۆ ماوەى دە رۆژ لە رۆژنامەى فەرمى (وەقائیعى کوردستان){ هەرێمى کوردستان} بڵاوى دەکاتەوە.

تێبینى: وەرگێڕانى ئەم پرۆژەى دەستوورە لە زمانى عەرەبییەوە بۆ کوردى لە 11 ئەیلولى 2006 تەواوکرا.

دکتۆر نورى تاڵەبانی