دکتۆر نورى تاڵەبانى
چەند شاعیرێکی بوێرو چاونەترسى کورد پتر لە سەدەیەک لەمەوبەر ڕەخنەیان لە کۆمەڵگاى کوردى ئەو دەمە گرتووە، لەگەڵ ئاماژەکردن بۆ بارى شێواوى وڵاتەکەیان. حاجى قادرى کۆیى و شێخ رەزاى تاڵەبانى وخالسى(شێخ محەمەدى کوڕى شێخ رەزا) نموونەی دیارو بەرچاوى ئەو شاعیرانە بوون. پرسیار لەوەدایە ئایا ئەو شیعرانە هەر بۆ ئەو دەمە گونجاوبوون، یان بۆ بارى ئێستاى کوردستانیش دەشێن ؟ وردبوونەوە لە بەشێک لە شیعرەکانى ئەو سێ شاعیرە گەورەیە، لەگەڵ دیاریکردنى هۆى دانانیان، وەڵامى ئەو پرسیارەمان بۆ ڕووندەکاتەوە.
شێخ رەزاى تاڵەبانى پیاوێکى کراوە بووە، بە توندی ڕەخنەى لە بارودۆخى کۆمەڵایەتى و سیاسى ئەو سەردەمەى تێیدا ژیاوە، گرتووە. ڕەخنەى توندى لە کاربەدستە گەورەکانى سەڵتەنەتى عوسمانیش گرتووە، لە سوڵتان عەبدولحەمیدەوە کە بە(ئەى حەمیرى موئمنین)ناوى بردووە، تا سەدرى ئەعزەم، کە لە بەیتە شێعرێکى بە زمانى فارسى (ێەدرى ئەعزەمى) بەم شێوە وەسفکردووە:
شنیدم کە عرب ێدر سینەرا گویند
رسیدم بدیارى کە ێدرشان پشت است
واتا: بیستوومە عەرەب بەسنگ دەڵێن (ێدر)
گەیشتمە وڵاتێ کە (ێدر)ەکانیان پوشت و نامەردن!
بە بۆچوونى کاک مەحەمەدى حەمەى باقی، ڕووخانى ئەمارەتى بابان هۆى دروستبوونى گیانى ڕەخنەگەریی بووە لەلاى شێخ رەزا، چونکە لەسەرەتاى ژیانیا ڕووخانى ئەو ئەمارەتەى بینیوە، کە دوا ئەمارەتى کوردان بووە، ئەوەش باری دەروونى بە جارێک شێواندنووە و لەتاوا ڕووى لە هەندەران کردووە، دەمێک لە ئەستەمول بووە و دەمێک لە میسر و لە ئێران، تا لە بەغدا خۆى گرتووەتەوە، لەوێ لە ساڵى 1910 کۆچى دوایی کردووە. لە بەیتە شیعرێکى بەم جۆرە وەسفى ژیان و حاڵەتى خۆى کردووە:
غم سبق داش ازل درد و الم، یاروندیم
علت و زلت، وقلت رفیقان قدیم
واتا: خەم هاوڕێى کۆنمە، دەردو ئازار یارو هاودەممە
هەروەها نەخۆشى و زەلیلى و دەستکورتى هاوڕێى کۆنمن.
لەو گەشتو گەڕانەى بەو وڵاتانەدا چاوى بە چەندەها پیاوى گەورەى سیاسى و ئەدەبى و ڕۆشنبیرى کورد کەوتووە، بارى ناخۆشى وڵاتەکەى بۆ ڕوونکردوونەتەوە، بە ئومێدى چارەسەرکردنیان. لە پاش گەڕانەوەى بۆ کوردستان دەبینێ بارى سیاسى وکۆمەڵایەتى خراپتر بووە، کەسانێکى زۆر ڕِوویان لە چەوتى و فێڵبازى کردووە، بۆیە لە داخا بەڵام بە زمانى گاڵتەو گەپەوە لێیان بە جەواب هاتووەو بەوە شێوە وەسفى کردوون:
راست لە دونیادا نەماوە گەر قسەى ساغت دەوێ
بێ هەزارانت نیشاندەم گەر قورمساغت دەوێ !
ئەو کەسانەى بەر پەلارى شێخ رەزا کەوتوون، بە شیعر بێ یان بە قسە، لێى دڵگیر نەبوون، بەڵکو زۆر جاران خۆیان ئەو شیعرو قسانەى شێخ رەزایان بڵاوکردووەتەوە! رۆژێک لە کەرکوک لەبەردەم باڵەخانەیکى تازەدا تێدەپەرێ و پرسیار لە خاوەنەکەى دەکات، دەردەکەوێ ناسیاوێکى خۆیەتى کە بە گەرمەوە پێشوازى لێدەکات، بەڵام شێخ رەزا پێى دەڵێ، گەورەیى و ویحدانیەتى خوا لەوەدا دەردەکەوێ کە تۆ بەو هەموو بێ عەقلییەوە خوا ئەو کۆشکەى پێداوى، منیش بەو زیرەکییەوە نانى شەوم نییە !
حاجى قادرى کۆیى لە بەر جەورو ستەمى هاوڵاتیانى خۆى بە ناچارى ڕوو لە وڵاتى غوربەت دەکات. ئەویش بە شیعر بەڵام ئازایانەو بێ سڵکردنەوە لە کەس ڕەخنە لە کۆمەڵگاى دواکەوتووى کوردى دەگرێ، لەگەڵ دیاریکردنى برینەکانى و هەوڵدان بۆ چارەسەکردنیان، بێ ئەوەى کەسێک گوێ لە ئامۆژگاریەکانى بگرێ. حاجی وەک شێخ رەزا، ئەویش زۆر نارەحەت بووە لە شێوازى حوکمڕانیکردن لە دەوڵەتى عوسمانی و لە بارودۆخى سیاسی ئەو دەمە، هەروەها خەمی لەوەش خواردووە کە قەومەکەى لەژێر دەسەڵاتى ئەو دەوڵەتە نەخۆشەدا بێ. بەلاى منەوە دەوڵەتى عوسمانى ئەو دەمە لە زۆر ڕووەوە دەشوبهێتە بارى ئێستاى دەوڵەتى عێراقى نەخۆش! حاجى لە نامەێکی بە شیعر بۆ دۆستێکى لە کوردستان وەسفى کاربەدەستانى دەوڵەتى عوسمانى بەوە شێوە دەکات:
ئەم سەگانەى کە لە لاى ئێمە وەزیر و وکەلان
بێنە لاى تۆ بەخودا نایکەیە گاوان و شوان !
لەگەڵ ئەو ڕەخنانەى کە ئاراستەى کۆمەڵگاى کوردى ئەو سەردەمەى کردوون، هەمیشە هەولی داوە ڕێگاى رزگاربوونیان بۆ دیاری بکات، ئەوەش بە یەکگرتنیان:
لەم بەینە ئیتیفاقێ پەیدا بکەن بە مەردى
فەرقى نەبێ شوان وجوتیارو مییرو گاوان
هەروەها بە بیریان دێنێتەوە و دەڵێ:
کوا ئەو دەمەى کە کوردان ئازادو سەربەخۆ بوون
سوڵتانى موڵک ومیللەت، ساحیبى جەیش و عیرفان
کوا والیى سەنەندوج، بەگزادەیى ڕەواندوز
کوا حاکمانى بابان، میرى جزیرو بۆتان
حاجى قادر لە ئەستەموڵ سەرى حەسانەوەى ناوەتەوە، تا لە ژیاندا مابوو کەسێک گوێى بۆ شیعرە پڕ لە ئامۆژگاریەکانى شڵ نەدەکرد. 15 ساڵ بەسەر دامەزراندى قەوارەێکی کوردی تێپەریوە، بەڵام کەسێک تا ئێستا لە گۆڕو مەزارە ونبووەکەى حاجى نەپێچاوەتەوە. لەهاوینى ساڵى 1968 دا لە فەرەنسا بەرەو نیشتمان دەگەڕامەوە، لە ئەستەموڵ چاوم بە موریدێکى حاجى قادر کەوت خوالێخۆشبوو کەمالى حەمەد ئاغاى دزەیى. رۆژێک پێکەوە چووینە گۆرستانى (ئەبا ئەیوبى ئەنسارى) بۆ سۆراغى گۆرَەکەى حاجى قادر، بەڵام چوونەکەمان سوودی نەبوو.
ناوى حاجى قادر و شێخ رەزا لە دەروونى هەموو کوردێکى دڵسۆز جێگیربووە، هەروەها شیعرەکانیان کە بەشى زۆریان لەسەر زارى زۆر کەسن و لە بیر نەکراون، بەڵام ئەو کەسانەى بەر ڕەخنەی ئەو دوو کەڵە شاعیرە کەوتوون، مەگەر ناویان لە شیعرەکانى ئەواندا مابن!
ئەگەر حاجى قادرو شێخ رەزا لەسەردەمێکدا ژیابن کورد خاوەن دەسەڵاتى سیاسیى خۆى نەبووە، خالسى لە سەردەمێکى جیاوازدا ژیاوە و ئومێدى دامەزراندنى قەوارێکى سەربەخۆ لە ئارادا بووە، خالیسى بە هەموو توانایەوە بەشدارى لە دروستکردن و بنیاتنانى کردووە. بەڵام لەبەر هەمان ئەو هۆیانەى کە پێشتر حاجى و شێخ رەزا دەستنیشانی کردبوون، ناچاردەبێ دەست لە کار بکێشێتەوە. کەسانێک لەبەر بەرژەوەندى تایبەتى خۆیان چەسپاندنى حکومەتى شێخ مەحمودیان بەلاوە گرنگ نەبووە و هەوڵیانداوە کەسانى دڵسۆزو بە توانا لەناو ئەو دەسەڵاتەدا جێگایان نەبێتەوە. خالسى یەکێ بووە لەو دڵسۆزانە و ناچاریانکردووە دەست لەکار بکێشێتەوەو دووربکەوێتەوە لە شێخى نەمر.
شێخ مەحەمەدى خالسى پیاوێکى زیرەک و بە توانا بووە، خوێندەوارێکى زۆر باش بووە. بە ئومێدى بەشداریکردن لە دامەزراندنى حکومەتى کوردستان بەسەرۆکایەتى شێخ مەحمودى حەفید، دەبێتە قایمەقامى را نیە. بەڵام تاقمێکى خۆپەرست بە هەموو شێوەیەک کۆسپ و تەگەرەى بۆ دروست دەکەن، داواشى لێ دەکەن داواکاریە نابەجێیەکانیانیان جێبەجێ بکات، ئەوەیش قبووڵ ناکات. شەو چەند پیاوکوژێک دەنێرنە سەرى بە نیازى کوشتنى، بەڵام لەگەڵ ئەو چەند کەسەى لەگەڵى بوون، داکۆکى لە خۆیان دەکەن، لە ئاکامدا یەکێکیان دەکوژرێ و خۆیشى بەسەختى بریندار دەبێ، کە رۆژ دەبێتەوەن بە بریندارى رانیە بەجێ دێڵێ و دەگەڕێتەوە بۆ کەرکوک. بەڵام پیلانگێڕان بەوەش وازناهێنن، لەو ماوەدا درۆ و دەلەسە بە زمانى ئەوەوە هەڵدەبەستن، بەڵام وەک دەڵێن، پەتى درۆ زۆر کورتە، شێخ مەحمود راستیەکانى بۆ دەردەکەوێ و نامەى بۆ دەنێرێ وداواى گەڕِانەوەى لێ دەکات، بەڵام خالسى بە قەسیدەێکى زۆر جوان کە بووە بە بەشێک لە میرات و مێژووى کورد، وەڵامى شێخ دەداتەوە، لەگەڵ پەنجە خستنە سەر ئەو هۆیانەى پاشتر بوونەتە هۆى لەناوچوونى دەسەڵاتى کوردى. لە قەسیدەێکى زۆر درێژدا خالسى ڕاشکاوانە ڕِوو لە شێخ دەکات و دەڵێ:
وجودت فەخرە بۆ من، چونکە لاى من فەخرى کوردانى
نەوەى کاک ئەحمەدى، نوتفەى حوسێنى، شێرى یەزدانى
جەنابى تۆ لەحەق من، زۆر لە خۆم موشفیقترى ئەمما
لە بەختى نەحسى من فکرت خراپە، زۆر بە نسیانى
یەکانەو پەڵخ و مالوسى قەوى قوڵیان گەلێ زۆرە
بەرى ملیان لەکوێ دەگرێ پشیلەى کانى ئێسکانى؟
لەبەر چاوت وەکو یەک وایە، بێ فەرقە لە خزمەت تۆ
شەهین و حاجى لەقلەق، شێرو ڕێوى، مورشیدو جانى
کەر و گا خەرجى بار جووتە، هێستر ماڵى کاروانە
ئەمانە نابنە کوێخا و ڕەئیس و میرى دیوانى
بەیار کێڵان و گاى لەڕ، پیر و کچ خواستن، ژن و تەدبیر
سەگ و جۆ، ئەسپ و ئێسقان، بوق و سەردار، جورج و ناوکانى
عەبا و کەر، فێس و ڕێوى، ورچ و شەپقە، مێزەر و مەیمون
حەیا و کوێر، شەرم و دۆم، قەحپە و وەفا، ناموس و سۆزانى !
لە کوێت دۆزینەوە ئەم کوێرو قۆڕانەى لە خوا عاسى؟
چڵۆنت کەوتە خاتر مشکە کوێرە و ورچى کوێستانى ؟
لە رۆژى وا پیاوێ چاترە بۆ تۆ لە پێنج سەد کەس
هەزارى لیرەیەک ناکا دە پارە و پووڵ و تارانى !
هەموویان دوژمنن، نەک دۆستى تۆن ئەو گیپە خۆرانە
کە ئیمڕۆ تۆ وەلى نیعمەت و ئاغاى هەموویانى
هەموو شێرو پڵنگن وەختى نانخواردن لە ئەترافت
سمێڵ بابڕ، کفن دز، کەللە خڕ، پەرچەم مەریوانى
دوعات با بۆ بکەن، ئەمما بە تەدبیریان نەکەى زینهار
مەلا و دەروێش و سۆفى و شێخەکانى لوقمە باتمانى
ئەمانە گشت قسەن، بابێمە سەر مەتلەب وەکو عورفى
لەسەر ئەم مەتلەعە لادەم بچم بۆ مەتلەعى سانى
لە پاش تاڵان و عەزل و لانەوازى و خانە وێرانى
حەواڵەى خۆت دەکەم قوربان، چلۆن بێم بۆ سولەیمانى !
خالسى ئەم قەسیدەى پاش دامەزراندنى دەسەڵاتى کوردى داناوە، هۆی ڕێکخستنیشى دیارە وەک شاعیر بۆى ڕوونکردوینەتەوە. جارێکى دى ئەو پرسیارە لە خۆمان دەکەینەوە، ئەو بارودۆخەى بووەتە هۆى هۆنینەوەى ئەو پارچە شیعرە ئایا دەشوبهێتە بارى ئێستاى کوردستان؟ ئەم پرسیارە بۆیە دێتە ئاراوە چونکە دەبینین کەسانێکى ئەنفالچى و کۆنە بەعسى و پیاوى ئەمن و موخابەرات بوون بە دەسەڵاتدار! مشک، بە وتەى خودى کاربەدستێک، کراوە بە"فیل"، نەزانیش کراوە بە "زانا"! هەر ئەوەندە دەڵێم خوا ئاخرى خێر کات !
هەولێر 11 تەموزى 2007
---------------------------------------------------------------------------------------------------
هەفتەنامەى (ئاوێنە)، ژمارەى (78)، سێشەمە 17 تەمووزى 2007.
چەند شاعیرێکی بوێرو چاونەترسى کورد پتر لە سەدەیەک لەمەوبەر ڕەخنەیان لە کۆمەڵگاى کوردى ئەو دەمە گرتووە، لەگەڵ ئاماژەکردن بۆ بارى شێواوى وڵاتەکەیان. حاجى قادرى کۆیى و شێخ رەزاى تاڵەبانى وخالسى(شێخ محەمەدى کوڕى شێخ رەزا) نموونەی دیارو بەرچاوى ئەو شاعیرانە بوون. پرسیار لەوەدایە ئایا ئەو شیعرانە هەر بۆ ئەو دەمە گونجاوبوون، یان بۆ بارى ئێستاى کوردستانیش دەشێن ؟ وردبوونەوە لە بەشێک لە شیعرەکانى ئەو سێ شاعیرە گەورەیە، لەگەڵ دیاریکردنى هۆى دانانیان، وەڵامى ئەو پرسیارەمان بۆ ڕووندەکاتەوە.
شێخ رەزاى تاڵەبانى پیاوێکى کراوە بووە، بە توندی ڕەخنەى لە بارودۆخى کۆمەڵایەتى و سیاسى ئەو سەردەمەى تێیدا ژیاوە، گرتووە. ڕەخنەى توندى لە کاربەدستە گەورەکانى سەڵتەنەتى عوسمانیش گرتووە، لە سوڵتان عەبدولحەمیدەوە کە بە(ئەى حەمیرى موئمنین)ناوى بردووە، تا سەدرى ئەعزەم، کە لە بەیتە شێعرێکى بە زمانى فارسى (ێەدرى ئەعزەمى) بەم شێوە وەسفکردووە:
شنیدم کە عرب ێدر سینەرا گویند
رسیدم بدیارى کە ێدرشان پشت است
واتا: بیستوومە عەرەب بەسنگ دەڵێن (ێدر)
گەیشتمە وڵاتێ کە (ێدر)ەکانیان پوشت و نامەردن!
بە بۆچوونى کاک مەحەمەدى حەمەى باقی، ڕووخانى ئەمارەتى بابان هۆى دروستبوونى گیانى ڕەخنەگەریی بووە لەلاى شێخ رەزا، چونکە لەسەرەتاى ژیانیا ڕووخانى ئەو ئەمارەتەى بینیوە، کە دوا ئەمارەتى کوردان بووە، ئەوەش باری دەروونى بە جارێک شێواندنووە و لەتاوا ڕووى لە هەندەران کردووە، دەمێک لە ئەستەمول بووە و دەمێک لە میسر و لە ئێران، تا لە بەغدا خۆى گرتووەتەوە، لەوێ لە ساڵى 1910 کۆچى دوایی کردووە. لە بەیتە شیعرێکى بەم جۆرە وەسفى ژیان و حاڵەتى خۆى کردووە:
غم سبق داش ازل درد و الم، یاروندیم
علت و زلت، وقلت رفیقان قدیم
واتا: خەم هاوڕێى کۆنمە، دەردو ئازار یارو هاودەممە
هەروەها نەخۆشى و زەلیلى و دەستکورتى هاوڕێى کۆنمن.
لەو گەشتو گەڕانەى بەو وڵاتانەدا چاوى بە چەندەها پیاوى گەورەى سیاسى و ئەدەبى و ڕۆشنبیرى کورد کەوتووە، بارى ناخۆشى وڵاتەکەى بۆ ڕوونکردوونەتەوە، بە ئومێدى چارەسەرکردنیان. لە پاش گەڕانەوەى بۆ کوردستان دەبینێ بارى سیاسى وکۆمەڵایەتى خراپتر بووە، کەسانێکى زۆر ڕِوویان لە چەوتى و فێڵبازى کردووە، بۆیە لە داخا بەڵام بە زمانى گاڵتەو گەپەوە لێیان بە جەواب هاتووەو بەوە شێوە وەسفى کردوون:
راست لە دونیادا نەماوە گەر قسەى ساغت دەوێ
بێ هەزارانت نیشاندەم گەر قورمساغت دەوێ !
ئەو کەسانەى بەر پەلارى شێخ رەزا کەوتوون، بە شیعر بێ یان بە قسە، لێى دڵگیر نەبوون، بەڵکو زۆر جاران خۆیان ئەو شیعرو قسانەى شێخ رەزایان بڵاوکردووەتەوە! رۆژێک لە کەرکوک لەبەردەم باڵەخانەیکى تازەدا تێدەپەرێ و پرسیار لە خاوەنەکەى دەکات، دەردەکەوێ ناسیاوێکى خۆیەتى کە بە گەرمەوە پێشوازى لێدەکات، بەڵام شێخ رەزا پێى دەڵێ، گەورەیى و ویحدانیەتى خوا لەوەدا دەردەکەوێ کە تۆ بەو هەموو بێ عەقلییەوە خوا ئەو کۆشکەى پێداوى، منیش بەو زیرەکییەوە نانى شەوم نییە !
حاجى قادرى کۆیى لە بەر جەورو ستەمى هاوڵاتیانى خۆى بە ناچارى ڕوو لە وڵاتى غوربەت دەکات. ئەویش بە شیعر بەڵام ئازایانەو بێ سڵکردنەوە لە کەس ڕەخنە لە کۆمەڵگاى دواکەوتووى کوردى دەگرێ، لەگەڵ دیاریکردنى برینەکانى و هەوڵدان بۆ چارەسەکردنیان، بێ ئەوەى کەسێک گوێ لە ئامۆژگاریەکانى بگرێ. حاجی وەک شێخ رەزا، ئەویش زۆر نارەحەت بووە لە شێوازى حوکمڕانیکردن لە دەوڵەتى عوسمانی و لە بارودۆخى سیاسی ئەو دەمە، هەروەها خەمی لەوەش خواردووە کە قەومەکەى لەژێر دەسەڵاتى ئەو دەوڵەتە نەخۆشەدا بێ. بەلاى منەوە دەوڵەتى عوسمانى ئەو دەمە لە زۆر ڕووەوە دەشوبهێتە بارى ئێستاى دەوڵەتى عێراقى نەخۆش! حاجى لە نامەێکی بە شیعر بۆ دۆستێکى لە کوردستان وەسفى کاربەدەستانى دەوڵەتى عوسمانى بەوە شێوە دەکات:
ئەم سەگانەى کە لە لاى ئێمە وەزیر و وکەلان
بێنە لاى تۆ بەخودا نایکەیە گاوان و شوان !
لەگەڵ ئەو ڕەخنانەى کە ئاراستەى کۆمەڵگاى کوردى ئەو سەردەمەى کردوون، هەمیشە هەولی داوە ڕێگاى رزگاربوونیان بۆ دیاری بکات، ئەوەش بە یەکگرتنیان:
لەم بەینە ئیتیفاقێ پەیدا بکەن بە مەردى
فەرقى نەبێ شوان وجوتیارو مییرو گاوان
هەروەها بە بیریان دێنێتەوە و دەڵێ:
کوا ئەو دەمەى کە کوردان ئازادو سەربەخۆ بوون
سوڵتانى موڵک ومیللەت، ساحیبى جەیش و عیرفان
کوا والیى سەنەندوج، بەگزادەیى ڕەواندوز
کوا حاکمانى بابان، میرى جزیرو بۆتان
حاجى قادر لە ئەستەموڵ سەرى حەسانەوەى ناوەتەوە، تا لە ژیاندا مابوو کەسێک گوێى بۆ شیعرە پڕ لە ئامۆژگاریەکانى شڵ نەدەکرد. 15 ساڵ بەسەر دامەزراندى قەوارەێکی کوردی تێپەریوە، بەڵام کەسێک تا ئێستا لە گۆڕو مەزارە ونبووەکەى حاجى نەپێچاوەتەوە. لەهاوینى ساڵى 1968 دا لە فەرەنسا بەرەو نیشتمان دەگەڕامەوە، لە ئەستەموڵ چاوم بە موریدێکى حاجى قادر کەوت خوالێخۆشبوو کەمالى حەمەد ئاغاى دزەیى. رۆژێک پێکەوە چووینە گۆرستانى (ئەبا ئەیوبى ئەنسارى) بۆ سۆراغى گۆرَەکەى حاجى قادر، بەڵام چوونەکەمان سوودی نەبوو.
ناوى حاجى قادر و شێخ رەزا لە دەروونى هەموو کوردێکى دڵسۆز جێگیربووە، هەروەها شیعرەکانیان کە بەشى زۆریان لەسەر زارى زۆر کەسن و لە بیر نەکراون، بەڵام ئەو کەسانەى بەر ڕەخنەی ئەو دوو کەڵە شاعیرە کەوتوون، مەگەر ناویان لە شیعرەکانى ئەواندا مابن!
ئەگەر حاجى قادرو شێخ رەزا لەسەردەمێکدا ژیابن کورد خاوەن دەسەڵاتى سیاسیى خۆى نەبووە، خالسى لە سەردەمێکى جیاوازدا ژیاوە و ئومێدى دامەزراندنى قەوارێکى سەربەخۆ لە ئارادا بووە، خالیسى بە هەموو توانایەوە بەشدارى لە دروستکردن و بنیاتنانى کردووە. بەڵام لەبەر هەمان ئەو هۆیانەى کە پێشتر حاجى و شێخ رەزا دەستنیشانی کردبوون، ناچاردەبێ دەست لە کار بکێشێتەوە. کەسانێک لەبەر بەرژەوەندى تایبەتى خۆیان چەسپاندنى حکومەتى شێخ مەحمودیان بەلاوە گرنگ نەبووە و هەوڵیانداوە کەسانى دڵسۆزو بە توانا لەناو ئەو دەسەڵاتەدا جێگایان نەبێتەوە. خالسى یەکێ بووە لەو دڵسۆزانە و ناچاریانکردووە دەست لەکار بکێشێتەوەو دووربکەوێتەوە لە شێخى نەمر.
شێخ مەحەمەدى خالسى پیاوێکى زیرەک و بە توانا بووە، خوێندەوارێکى زۆر باش بووە. بە ئومێدى بەشداریکردن لە دامەزراندنى حکومەتى کوردستان بەسەرۆکایەتى شێخ مەحمودى حەفید، دەبێتە قایمەقامى را نیە. بەڵام تاقمێکى خۆپەرست بە هەموو شێوەیەک کۆسپ و تەگەرەى بۆ دروست دەکەن، داواشى لێ دەکەن داواکاریە نابەجێیەکانیانیان جێبەجێ بکات، ئەوەیش قبووڵ ناکات. شەو چەند پیاوکوژێک دەنێرنە سەرى بە نیازى کوشتنى، بەڵام لەگەڵ ئەو چەند کەسەى لەگەڵى بوون، داکۆکى لە خۆیان دەکەن، لە ئاکامدا یەکێکیان دەکوژرێ و خۆیشى بەسەختى بریندار دەبێ، کە رۆژ دەبێتەوەن بە بریندارى رانیە بەجێ دێڵێ و دەگەڕێتەوە بۆ کەرکوک. بەڵام پیلانگێڕان بەوەش وازناهێنن، لەو ماوەدا درۆ و دەلەسە بە زمانى ئەوەوە هەڵدەبەستن، بەڵام وەک دەڵێن، پەتى درۆ زۆر کورتە، شێخ مەحمود راستیەکانى بۆ دەردەکەوێ و نامەى بۆ دەنێرێ وداواى گەڕِانەوەى لێ دەکات، بەڵام خالسى بە قەسیدەێکى زۆر جوان کە بووە بە بەشێک لە میرات و مێژووى کورد، وەڵامى شێخ دەداتەوە، لەگەڵ پەنجە خستنە سەر ئەو هۆیانەى پاشتر بوونەتە هۆى لەناوچوونى دەسەڵاتى کوردى. لە قەسیدەێکى زۆر درێژدا خالسى ڕاشکاوانە ڕِوو لە شێخ دەکات و دەڵێ:
وجودت فەخرە بۆ من، چونکە لاى من فەخرى کوردانى
نەوەى کاک ئەحمەدى، نوتفەى حوسێنى، شێرى یەزدانى
جەنابى تۆ لەحەق من، زۆر لە خۆم موشفیقترى ئەمما
لە بەختى نەحسى من فکرت خراپە، زۆر بە نسیانى
یەکانەو پەڵخ و مالوسى قەوى قوڵیان گەلێ زۆرە
بەرى ملیان لەکوێ دەگرێ پشیلەى کانى ئێسکانى؟
لەبەر چاوت وەکو یەک وایە، بێ فەرقە لە خزمەت تۆ
شەهین و حاجى لەقلەق، شێرو ڕێوى، مورشیدو جانى
کەر و گا خەرجى بار جووتە، هێستر ماڵى کاروانە
ئەمانە نابنە کوێخا و ڕەئیس و میرى دیوانى
بەیار کێڵان و گاى لەڕ، پیر و کچ خواستن، ژن و تەدبیر
سەگ و جۆ، ئەسپ و ئێسقان، بوق و سەردار، جورج و ناوکانى
عەبا و کەر، فێس و ڕێوى، ورچ و شەپقە، مێزەر و مەیمون
حەیا و کوێر، شەرم و دۆم، قەحپە و وەفا، ناموس و سۆزانى !
لە کوێت دۆزینەوە ئەم کوێرو قۆڕانەى لە خوا عاسى؟
چڵۆنت کەوتە خاتر مشکە کوێرە و ورچى کوێستانى ؟
لە رۆژى وا پیاوێ چاترە بۆ تۆ لە پێنج سەد کەس
هەزارى لیرەیەک ناکا دە پارە و پووڵ و تارانى !
هەموویان دوژمنن، نەک دۆستى تۆن ئەو گیپە خۆرانە
کە ئیمڕۆ تۆ وەلى نیعمەت و ئاغاى هەموویانى
هەموو شێرو پڵنگن وەختى نانخواردن لە ئەترافت
سمێڵ بابڕ، کفن دز، کەللە خڕ، پەرچەم مەریوانى
دوعات با بۆ بکەن، ئەمما بە تەدبیریان نەکەى زینهار
مەلا و دەروێش و سۆفى و شێخەکانى لوقمە باتمانى
ئەمانە گشت قسەن، بابێمە سەر مەتلەب وەکو عورفى
لەسەر ئەم مەتلەعە لادەم بچم بۆ مەتلەعى سانى
لە پاش تاڵان و عەزل و لانەوازى و خانە وێرانى
حەواڵەى خۆت دەکەم قوربان، چلۆن بێم بۆ سولەیمانى !
خالسى ئەم قەسیدەى پاش دامەزراندنى دەسەڵاتى کوردى داناوە، هۆی ڕێکخستنیشى دیارە وەک شاعیر بۆى ڕوونکردوینەتەوە. جارێکى دى ئەو پرسیارە لە خۆمان دەکەینەوە، ئەو بارودۆخەى بووەتە هۆى هۆنینەوەى ئەو پارچە شیعرە ئایا دەشوبهێتە بارى ئێستاى کوردستان؟ ئەم پرسیارە بۆیە دێتە ئاراوە چونکە دەبینین کەسانێکى ئەنفالچى و کۆنە بەعسى و پیاوى ئەمن و موخابەرات بوون بە دەسەڵاتدار! مشک، بە وتەى خودى کاربەدستێک، کراوە بە"فیل"، نەزانیش کراوە بە "زانا"! هەر ئەوەندە دەڵێم خوا ئاخرى خێر کات !
هەولێر 11 تەموزى 2007
---------------------------------------------------------------------------------------------------
هەفتەنامەى (ئاوێنە)، ژمارەى (78)، سێشەمە 17 تەمووزى 2007.
No comments:
Post a Comment