کێشەى کەرکوک تەنیا بە جێبەجێکردنى ماددەى 140 لەو ماوەى بۆى دیاریکراوە چارەسەر دەکرێ

دکتۆر نورى تاڵەبانى
چەند لایەنێکى سیاسى عێراقى، بە تایبەتى لیستى (العراقیە)ى دکتۆر عەللاوى ولیستى سوننەى عەرەب داواى دواخستنى جێبەجێکردنى ماددەى 140ى دەستوورى عێراقی دەکەن وسەفیرى ئەمریکا لە UN زەلماى خەلیلزاد پێشنیازی سەرپەرشتیکردنى ئەو دامەزراوە نێو دەوڵەتیە دەکات بۆ چارەسەرکردنى کێشەى کەرکوک. ئەمە یەکەم جار نییە پێشنیازى دواخستنى چارەسەرکردنى کێشەى کەرکوک دەکرێ، چەند لایەنێکى سیاسى دیکەى عێراقى وچەند دەوڵەتێک لە ناوچەکەدا وڕێکخراوای بەناو ناحکومى وڕاپۆرتى بەیکەر – هامڵتن پێشتر هەموویان داواى دواخستنى جێبەجێکردنى ماددەى 140یان کردووە. جیاوازى لە نێو هەردوو حاڵەتەکەدا گەر هەبێ لەوەدایە ئەمجارەیان لایەنێک کە خۆی بە "دۆستى" کورد دەداتە قەڵەم ئەو پێشنیازەى کردووەو خەریکى لۆبیکردنە تا لایەنى سیاسى دیکە پشتگیرى لە داخوازیەکەى بکەن.
ماددەى 140 دەستوورى عێراق تایبەت نییە بە کەرکوک وناوچە دابڕاوەکانى دیکەى کوردستان، بەڵکو بۆ چارەسەرکردنى کێشەى چەند ناوچەێکى دیکەى عێراق دارێژراوە، کە سنوورى بەڕێوەبەرایەتیان لەسەردەمى حوکمى بەعسدا دەستکاریکراون ودەبێ بە پێى ئەو ماددەیە چارەسەربکرێن.
مادەى 140میکانیزمێکى تایبەتى بۆ چارەسەرکردنى ئەو کێشانە دیاریکردووەو دەبێ لە ماوەێکى دیاریکراودا جێبەجێ بکرێت. ئەو لایەن ودەوڵەتانەى پێشنیازى دواخستنى جێبەجێکردنى ئەو ماددەیە دەکەن دەزانن ئەو ماددەیە لە دەستووردا هاتووە وماوەى جێبەجێکردنى بۆ دیاریکراوە، بەڵام ڕەوشى ئەمنى لە کەرکوک کە گوایا بووە بە"بەرمیلێکى باروت وچاوڕێى تەقینەوە دەکات!"، لەگەڵ ئەگەرى دەستێوەردانى سەربازى لەلایەن تورکیاوە ئەگەر رێفەراندۆم لە کۆتایى 2007 دا ئەنجام بدرێ بیانووە بۆ پێشنیازەکەیان. هەمووشیان بە ئاشکرا باس لەوە دەکەن کە کورد بۆیە داواى کەرکوک دەکا چونکە چاوى لە نەوەتەکەیەتى ونیازى دامەزراندنى دەوڵەتى کوردى هەیە! پێشنیازەکەیان جگە لەوەى بە پێچەوانەى ماددەى 140ى دەستوورى عێراقیە، قبووڵکردنی دەبێتە هۆى توندو تیژى زیاتر لە کەرکوک وناوچەکەدا، چونکە ئەگەر تا ئێستا زۆربەى دانیشتوانى کەرکوک بە بێ دەنگى مابێتنەوە تەنیا لەبەر ئەوەیە چاوەڕێى جێبەجێکردنى ماددەى 140 دەکەن، کە دەبێ پێش دیسەمبەرى ساڵى 2007 کۆتایى پێ بێت. کەواتە دواخستنى جێبەجێکردنى ئەو ماددەیە بارى ئەمنى کەرکوک بەرەو خراپتر دەبات، نەک بەو شێوازەى ئەوان پرۆپاگەندەى بۆ دەکەن. دەبێ ئەوەش لەبیر نەکرێ کە بارى ئەمنى لە کەرکوک بەو چەشنە نییە کە ئەو لایەن ودەوڵەتانە ومیدیاى عەرەبى پرۆپاگەندەى بۆ دەکات، بە مەبەستى دواخستنى جێبەجێکردنى ماددەى 140. لە کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ چەند ڕێَکخراوێکى بریتانى لە 25 نیسانى 2007 دا لە لەندەن سازکرابوو دەربارەى کێشەى کەرکوک، پرسیارى بەشى زۆرى بەشداربووان دەربارەى بارى ئەمنى لەو شارەدا بوو. وتم بارى ئەمنى لە کەرکوک باش نییەو کەسیش نکوڵى لەوە ناکات، بەڵام لە زۆر جێگاکانى دیکەى عێراق باشترە، وەک بەغداى پایتەخت ورومادى ودیالە وموسل وتکریت. ئەو بارودۆخە خراپەش کە باسى لێدەکرێ هەموو شارى کەرکوک ناگرێتەوە، چونکە لەو بەشەى کە زۆرتر کوردى تێدا دەژى بارى ئەمنى بەو شێوەیە نییە. هێرشى ئێستاى هێزە سەربازى وئەمنییەکانى عێراقى وئەمریکایی بووەتە هۆى ئەوە بەشێک لە گرووپە تێرۆریستیەکان بەغداو ناوچەکانى دیکەى عێراق بەجێبێڵن وڕووبکەنە کەرکوک ودەوروبەرى. میدیاى عەرەبى، تا ڕادەیەکی کەمتر میدیاى جیهانی، هاوکاری ئەو گرووپە تێرۆریستیانە دەکەن بە بڵاوکردنەوە و گەورەکردنەوەى ئەو کارە تێرۆریستیانەى لەو ناوچانەدا دەکرێن.
ماددەى 140دەستوورى عێراق، کە پێشتر ماددەى 58ى قانوونى کاتى بەڕێوەبردنى دەوڵەتى عێراق بوو، بە ڕوونى ڕێگاى چارەسەرکردنى کێشەى کەرکوکى دیاریکردووە. حکومەتى مالکی لە بەندى 22ى بەرنامەى حکومەتەکەیدا جەختى لەسەر پابەندبوونى بە جێبەجێکردنى ئەو ماددە دەستووریە کردووە، بەڵام پرسیار لەوەدایە بۆچى تا ئێستا کارێکى جیددى بۆ جێبەجێکردنى ئەو ماددەیە نەکراوە؟ ئەو بەندەى لە بەرنامەی حکومەتدا هاتووە بۆ تا ئێستا وەک نووسینێکى سەر کاغەز ماوەتەوە؟ ئایا ئەوەى حکومەتى عێراق تا ئێستا جێبەجێى کردووە دەچێتە خانەى جێبەجێکردنى ئەو ماددەیەوە؟ یان چەند لایەنێکى بەرپرس بە پێچ و پەنا هەوڵى جێبەجێ نەکردنى ئەو ماددەیە دەدەن؟ ئەگەر کار بەو جۆرە بڕوا رۆڵى سەرکردایەتى سیاسى کوردى چۆن دەبێ؟ ئەمانە چەند پرسیارێکن لەلاى کەسانێکى زۆر کۆبوونەتەوە وپێویستە ڕوونبکرێنەوە، بەڵام ڕاشکاوانە، بە کار لەسەر ئەرزى واقیع. هەموو دەمێک وتوومانە کات بەسەرچوون لەبەرژەوەندى کوردو جێبەجێکردنى ماددەى 140 نییە. ئەرکى ئێمە ئاگادارکردنەوەى خەڵکە لەوەى دەیبینین و هەستى پێدەکەین. لەگەڵ جەخت لەسەر سەرکردەکان تا بە هەڵوێستى دیارو بەرچاو نەک بە قسەى زارەکى، گوشار بخەنە سەر حکومەتى بەغدا وگوێ بۆ داواکاریە ناڕەواکانى ئەو دەوڵەت ولایەنانە نەگرن کە داواى دواخستنى جێبەجێکردنى ماددەى 140 دەکەن، بۆ ساڵێک بێ یان زیاتر، بۆ دروستکردنى هەرێمێکى تایبەت بە کەرکوک هەتا بۆ ماوەێکى بەناو دیاریکراو. عەباس بەیاتى دەمڕاستی لیستى"ئیئتلافى شیعە"وبەرپرسى یەکەمى حیزبى ئیسلامى تورکمانى عێراقی، ماوەیەکى کەم پاش پەسەندکردنى دەستوورى عێراق ڕاشکاوانە وتى ماددەى 119ى دەستوور بۆ ناوچەى کەرکوک دارێژراوە! لە کۆنفرانسێکدا لە لەندەن لە کۆتایى مانگى ئەیلولى 2005 دا بەسترابوو دەربارەى مەسەلەى کەرکوک، قسەکانى عەباس بەیاتیم بەبیر بەشداربووان هێنایەوەو وتم هەموو لایەنە سیاسیەکانى عێراقى"دۆست"و نادۆستیان کار بۆ دواخستنى جێبەجێکردنى ماددەى 140 دەکەن، هەروەها باس لە دروستکردنى هەرێمێکى نوێ لە ناوچەى کەرکوک دەکەن بە پێى ماددەى 119. کەواتە ئەو هەوڵ وتەقەلایانەیان تازە نییە، بەڵام بە بەرنامە کارى بۆ دەکەن، ئێمەش بە قسە کات بەسەردەبەین بێ ئەوەى جێى پەنجەمان دیار بێ.
لە رۆژانامەو میدیاکانى کوردستان ودەرەوەدا دەمێکە بە بەردەوامى بابەتی جۆراوجۆر لەسەر پاشەرۆژى کەرکوک بڵاودەکرێنەوە وبۆچوونى جیاواز دەخرێنە بەرچاو. ئەگەر هەموو لایەک لەسەر شێوەى چارەسەرکردنى کێشەى کەرکوک وناوچە دابڕاوەکانى دیکەى کوردستان کۆک بن، دەبوو بە هەمان شێوە پێکەوە وەڵامى ئەو لایەنانە بدرێتەوە کە هەوڵى دواخستنى جێبەجێکردنى ماددەى 140ى دەستوور دەدەن، چونکە مەسەلەى کەرکوک مەسەلەێکى نەتەوەیى وچارەنووسازە، بە تەنیا هى کاربەدست ولایەنە سیاسیەکانى کوردستان نییە، بەڵکو هى هەموو کوردە لە هەر جێگاو شوێنێکى ئەم جیهانەدا بێ. کاتێکى زۆر بەسەرچووەو دەبێ خەریکى خۆئامادەکردن بین بۆ بە دەستهێنانى خەرمانێکى بەناو بە پیت وبەرەکەت! هەندێک دەڵێن خەرمانى کەرکوک لە پووش بەولاوە هیچى تێدا بەدى ناکرێ! هەندێکی دیکەش دەڵێن خەرمان تا هەموو دەغڵەکە کۆنەکرێتەوە ناتوانین بڵێین باشە یان خراپ! لە سیاسەتدا، بە تایبەتى بۆ کێشەیەکى گەورەى وەک دیاریکردنى پاشە رۆژى کەرکوک ناشێ چاوەڕێى کۆکردنەوەى هەموو دەغڵەکە بکەین تا بڵێین خەرمانەکەمان بە بڕشتە یان نا؟ مەسەلەى کەرکوک بە شێوەێکى تایبەت تەماشادەکرێ، بۆیە دەبێ بە شێوەێکى تایبەت چارەسەر بکرێ. ئەگەر ئەمجارە بە شێوەێکى ڕەوا یەکلایى نەکرێتەوە، ئەگەرى لە دەستدانى کەرکوک لە ئارادایە. کاتێکى زۆر بە فیڕۆ چووە ودەکرا لەماوەى چوار ساڵى ڕبوردوودا پاشەرۆژى کەرکوک وناوچە دابڕاوەکانى دیکەى کوردستان ئێستا لە دوا قۆناغى چارەسەرکردن بووایا، بەڵام دەبێ تا پێمان دەکرێ هەوڵى چارەسەرکردنى بە شێوەیەکى ئاشتیانە بدەین، بە پێى خودى دەستوورى عێراق کە ماددەى 140 ڕێگاى چارەسەرکردنى دیاریکردووە. سەرکردایەتى سیاسى کوردى دەبێ بە قسەو بە کار سووربوونی خۆیان لەسەر جێبەجێکردنى ماددەى 140 لەو ماوەى بۆى دیاریکراوە بسەلمێنێ لەگەل حکومەتى عێراق ولایەنە سیاسیەکانى عێراقى وبەرپرسە ئەمریکاییەکان. لایەنى کوردستانى ئێستاش سەنگى لەسەر گۆڕەپانى سیاسى عێراقى قورسە وبەبێ بەشداریکردنى ئەو، حکومەتى مالکى دەروخێ وعێراق بەرەو دوارۆژێکى نادیار دەڕوا. ئەو سەنگەى دەبێ بەگەڕخا ئەویش بە ئاگادارکردنەوەى هەموو لایەنە سیاسیە پەیوەندیدارەکان کە دواخستنى جێبەجێکردنى ماددەى 140 لە ئەجیندەى ئەودا نییە. هەروەها کۆمەڵانى خەڵکى کوردستان دەبێ ئاگاداربکرێنەوە لەو هەنگاوانەى دەینێن وداواى پشتگیریان بکات، چونکە بە بێ هاوکارى وپشتگیریکردنى ئەوان سەرکەوتن بە دەست نایەت.
لە کەرکوک کاتى ئەوە هاتووە کوردایەتى پێش حیزبایەتى بخرێت وحکومەتى هەرێمى کوردستان وحیزبە دەسەڵاتدارەکانى کوردستان دەبێ هاوکارى جیددى ماددى ومەعنەوى ئیدارەى کەرکوک بکەن، بە بێ دەستێوەردان لە کاروباری ئیدارەدا.
بەرنامەى حکومەتى مالکى چەند قۆناغێکى دیاریکردووە بۆ جێبەجێکردنى ماددەی 140 کە دەبێ داواى جێبەجێبکردنیان بکرێن، لەسەرووى هەموویانەوە گەڕانەوەى ئەو چوار قەزایەى کە لە ساڵى 1976دا بە بڕیارێکى ناڕەوا لە پارێزگاى کەرکوک دابڕاون. گەڕانەوەى ئەو چوار قەزایە بۆ سەر سنوورى ئیدارەى پارێزگاى کەرکوک گەڕانەوەى کەرکوک بۆ باوەشى کوردستان مسۆگەر دەکات.
ماددەى 140 ئاماژەى تێدا نەکراوە بە بەشداریکردنى نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ چارەسەرکردنى کێشەى کەرکوک بەو شێوەى سەفیرى ئەمریکا لە UN باسى لێدەکات، چونکە جارێ کێشەکە نەگەیشتووەتە ئەو ڕادەى بە پێى ماددەى 140 چارەسەرنەکرێ وپێویست بە بەشداریکردنى ئەو ڕێکخراوە نێو دەوڵەتیە بکات. ئەو پرۆپاگەندانەى سەبارەت بە تێکچوونى بارى ئەمنى کەرکوک بڵاودەکرێنەوە ئەگەر ماددەى 140 جێبەجێ بکرێ بێ بنەمان وبۆ چاوترساندنى کوردە. جێگاى داخە گەر بڵێن هەر کێشەیەک ئەو دامەزراوە نێو دەوڵەتییە دەستى بەسەردا گرتبێ، سەرکەوتنى بە دەست نەهێناوە. کێشەى کەرکوک کێشەێکى ناوخۆییەو پێویستى بە دەستێوەردانى UN نییە، بەڵام هەر دەمێ هەموو بڕگەکانى ماددەى 140 جێبەجێ بکرێن وکار بگاتە سەر ڕێکخستنى پرۆسەى رێفەراندۆم، دەکرێ داواى هاوکارى UNبکرێت تا ئەویش بەشدارى لە ڕێکخستنى ئەو پرۆسە قانوونیە بکات. بەشداریکردنى UN دەبێتە هۆى ئەوە هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان پابەند بن بە ئاکامەکانى رێفەراندۆم، هەروەها ئەو دەزگا نێو دەوڵەتییە دەبێتە شایەتحاڵ بۆ مەحکومکردنى ئەو لایەنەى کێشە دروست دەکات، یان بە هەر بیانویەک بێ، بەشدارى لە پرۆسەکە ناکات. ئەم پێشنیازە پێشتر لەو کۆنفرانسەى کە لە لەندەن لە ئەیلولى ساڵى 2005 دا بۆ چارەسەرکردنى مەسەلەى کەرکوک بەسترابوو خراوەتە بەرچاو.
------------------------------------------
هەولێر، 22 ئایارى 2007.
2007